گوهر معرفت
عرفان و اخلاق کاربردی بر مبنای قرآن و عترت

مهم ترین مناسبت ماه مبارک رمضان، شب قدر است که همواره مورد توجه مؤمنین بوده و خواهد بود. آنچه در پیش روی دارید بحثی پیرامون شب قدر بر اساس نظرات مرحوم علامه طباطبایی رحمه الله در تفسیر شریف المیزان است که در دو سوره «قدر» و «دخان » مطرح گردیده است.

مُفسّر کبیر قرآن حضرت علامه طباطبائی اعلی الله مقامه: (ازدواج نکردن حضرت عیسی علیه السلام) دلیل بر نقصان نیست، بلکه دلیلى بر روحیّت و نورانیّت حضرت عیسى بوده است، چون با این نشأه أبداً تماس حاصل نکرد و ازدواج ننمود و سکنى و خانه نگرفت؛ یک موجودیّت خاصّى داشت. ولى حضرت رسول اکرم جامعیّت داشتند، از آثار و خصائص این نشأه بنحو أوفى برآمدند؛ و بالاخصّ سنّت ازدواج از خصائص رسول الله است‏. (مهر تابان)

مفسّر عظیم الشأن قرآن حضرت علامه طباطبایی رضوان الله علیه: گفتار خواجه بر طبق حال است ای کاش کسی میتوانست غزلیات او را بر طبق حالات سلوکی تنظیم کند؛ چه کسی میتواند غزلیات حافظ را شرح کند؟ یا بعبارتی تنها کسی میتواند شعر حافظ را بفهمد که خود به درجات حافظ رسیده باشد. هیچگاه علامه طباطبایی کسی را در کمال شعر و عرفان هم ردیف حافظ نمیدانست.

عارف کامل حضرت علامه طهرانی رضوان الله تعالی علیه می فرمودند: از حضرت آقاى طباطبائى (اعلی الله مقامه) شنیدم که فرمودند: حضرت رسول صلّى الله علیه و آله و سلّم مرکز مودّت بودند و حالشان چنان بود که اگر کسى آیه قرآن را در خدمتشان تلاوت مى ‏کرد حضرت ذیل آیه‏ را قرائت مى ‏نمودند، از شدّت علاقه ‏اى که به کلام خدا داشتند. یک نفر از مجرمین که مهدورالدّم بود و حکم قتلش را حضرت صادر کرده بودند به حضرت أمیرالمؤمنین متوسّل شد و عرض کرد:

علّامه طباطبائى‏ قدَّس اللَه تربتَه به کتاب «بحار الانوار» جدّ ما مرحوم علّامه مجلسى‏ بسیار ارج مى ‏نهادند و آن را بهترین دائرة المعارف شیعه از نقطه نظر جمع اخبار مى ‏دانستند؛ و بالاخصّ کیفیّت

آیت الله علوی بروجردی از نوادگان مرحوم آیت الله بروجردی رحمة الله علیه نقل می کنند: یکبار همراه مدّاح معروف (که ملقب به) "علّامه" بود  به منزل مرحوم" علاّمه طباطبایی" رفتیم، در زدیم و خود ایشان آمدند در را باز کردند. رفتیم داخل در اطاق دم در نشستیم و من یادم هست که چایی آوردند و خادمی نبود!، خانمی به در زدند و خود علاّمه طباطبایی بلند شدند و سینه چایی را گرفتند و چون دست ایشان می لرزید من بلند شدم و سینه چایی را گرفتم و خدمت آقایان آوردم.

جذبات و انوار ملکوتی ساحت مقدس امام علی بن موسی الرضا علیه السلام بر کسی پوشیده نیست و هر کسی را به فراخور سعه و ظرفیت و از طرفی میزان خلوص و صدقش شامل می شود گرچه در این میان جذبات خاصه شامل اولیاء خداست؛ یکی از این جذبات خاصّه که مورد تایید علامه طباطبایی رحمة الله علیه بوده، در مورد علامه طهرانی اعلی الله مقامه است که آن را مرور می کنیم.

در این مقاله که از منابع معتبر جمع آوری شده است با حالات و سیرۀ عارف کامل حضرت علامه آیت الله حاج سید محمد حسین طباطبایی رحمة الله علیه، صاحب تفسیر المیزان در رابطه با تشرّف و زیارت حضرت علی بن موسی الرضا علیه ‎السلام آشنا می شویم.

سلام همانطور که گفته شده طریقت ما عین شریعت ماست پس چگونه است که برخی از سالکین به مقاماتی میرسند که به جای قبله رو به حرم امام رضا نماز میخوانند؟ یا اینکه برخی از سالکین قرائت و تجوید نماز خود را اصلاح نمیکنند اصلا لازم نمیدانند زیرا عرفا فرموده اند که به الفاظ و معانی دقت نکنید؟ شریعت ما عین طریقت ماست را می شود توضیح دهید؟ پاسخ از استاد حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی

عارف کامل و عالم ربانی حضرت علامه طهرانی رحمة الله علیه می فرمودند استاد ما (علامه طباطبایی) نسبت به استاد خود مرحوم قاضى علاقه و شیفتگى فراوانى داشت، و حقّاً در مقابل او خود را کوچک می ‏دید؛ و در چهره مرحوم قاضى یک دنیا عظمت و ابَّهت و اسرار و توحید و ملکات و مقامات می ‏جست. من یک روز به ایشان عطر تعارف کردم، ایشان عطر را بدست گرفته، و تأمّلى کردند و گفتند: 

عارف کامل و عالم ربانی حضرت علامه طهرانی رحمة الله علیه می فرمودند:من هر وقت بخدمتشان (استادم علامه طباطبایی) مى ‏رسیدم، بدون استثناء براى بوسیدن دست ایشان خم مى‏ شدم، و ایشان دست خود را لاى عبا پنهان مى ‏کردند؛ و چنان حال حیاء و خجلت در ایشان پیدا مى ‏شد که مرا منفعل مى ‏نمود. یک روز عرض کردم:

یکی از شاگردان و دلدادگان عالی مقدار مرحوم علامه طهرانی اعلی الله مقامه الشریف مرحوم آیة الله شهید مطهری رحمة الله علیه بود. در مقاله حاضر به ارتباط وثیق مرحوم آیت الله شهید مطهری رحمة الله علیه و ارادت ایشان به علامه طهرانی اعلی الله مقامه سخن به میان آمده است.

علامه طباطبایی رضوان الله تعالی علیه می فرمودند: «تمام سرمایه و دارائی من این است که مانند آدم های پشت کوهی، صاف و بی غلّ و غشّ به حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام ارادت و ایمان دارم»

مرحوم علاّمه طهرانی قدّس سرّه در یکی از جلسات پرسش و پاسخی که محضر علامه طباطبائی رضوان الله علیه بودند پرسشی را دربارۀ بیت المقدّس طرح کردند که عین آن تقدیم می گردد

بسیاری از افراد برای اثبات اعجاز قرآن و آسمانی بودنش به دنبال دلیل از خارج آن هستند درحالیکه خدای متعال خود قرآن و شئون آن را محکمترین دلیل بر اعجاز آن بیان داشته است؛ یکی از این آیات آیه هشتاد و دوم از سوره مبارکه نساء است که علامه طباطبایی رحمة الله علیه در ذیل آن بیانی گرانسنگ و نفیس دارند که بر اساس ترجمه تفسیر المیزان تقدیم می گردد.

مرحوم آیت الله حاج سیّد محسن حسینی طهرانی رحمة الله علیه: روزى به اتّفاق حضرت والد (حضرت علّامه طهرانی) به حضور علّامه آیة الله سیّد محمّدحسین طباطبایى- قدّس الله سرّهما- شرفیاب شدیم. در ضمن صحبت، سخن از مرحوم علّامه‏ امینى‏ صاحب کتاب نفیس الغدیر به میان آمد، و طرفین نسبت به علوّ مقام و استجلاب رحمت‏ و غفران پروردگار بر ایشان دعاى خیر کردند. سپس مرحوم والد فرمودند: «امّا آقا مسأله به این چیزها تمام نمى‏ شود و این نهایت کار نیست!» مرحوم علّامه فرمودند: «بله همین ‏طور است، با این تألیفات و مشقّات و زحمت ‏ها مسأله تمام نمى‏ شود! یعنى انسان باید به دنبال آن حقیقتى باشد که خود مولا أمیرالمؤمنین علیه ‏السّلام به دنبال آن حقیقت بود (و ولایت عملی را که همان توحید عینی است، مقدّم بر ولایت نظری و اثبات آن نماید)» (اسرار ملکوت، ج‏2، ص: 253)

هر قدر دانش بشرى جلو مى‏ رود، ارزش تعالیم اسلام و عظمت رهبران آن نمایان ‏تر مى ‏گردد نوع بشر تازه به خطرات آلوده کردن محیط زیست، و به خصوص زمین و رودخانه و دریا پى برده است اما عقلاى گذشته چون امام صادق علیه السلام در هزار و دویست سال قبل از این پى برده بودند که نوع بشر بایستى طورى زندگى نماید که پیرامون خود را آلوده نکند... مقاله ای به مناسبت روز جهانی محیط زیست از مکتوبات علامه طهرانی رحمة الله علیه

علّامه طباطبایی رضوان الله تعالی علیه نقل می کنند: گویند که اوَیس*‏ را گفتند که: در این نزدیکى تو مردى است، سى سالست که گورى فرو کرده است و کفنى در آویخته و بر سر آن نشسته است و مى‏ گرید، و نه به شب قرار گیرد و نه به روز. اویس گفت:

عارف کامل مرحوم علامه طهرانی رضوان الله تعالی علیه می فرمودند: این مرد (علامه طباطبایی)، جهانى از عظمت بود؛ عیناً مانند یک بچه طلبه در کنار صحن مدرسه روى زمین مى‏ نشست و نزدیک به غروب در مدرسه فیضیّه مى‏ آمد، و چون نماز بر پا مى ‏شد مانند سائر طلّاب نماز را به جماعت مرحوم آیة الله آقاى حاج سیّد محمّد تقى خونسارى مى‏ خواند. آنقدر متواضع و مؤدّب، و در حفظ آداب سعى بلیغ داشت که من کراراً خدمتشان عرض کردم: آخر این درجه از ادبِ شما و ملاحظات شما ما را بى ادب مى ‏کند! شما را بخدا فکرى بحال ما کنید!...

متن ذیل قسمت‌هائی از مصاحبۀ حضرت آیة الله شیخ عبدالقائم شوشتری مدظله العالی در باب کیفیت آشنائی با مرحوم حضرت علامه طهرانی قدس الله نفسه الزکیّه است که علاوه بر اینکه بیانگر گوشه‌ ای از فضائل اولیای الهی است درس‌های آموزنده‌ای نیز برای سالکان راه خدا دارد؛ درس‌هائی همچون ضرورت صدق در طلب، امید به دستگیریهای الهی، آثار سوء بدگوئی از اولیای الهی، وقت شناسی و...

مفسر کبیر قرآن حضرت علامه طباطبایی: استاد ما مرحوم قاضی می فرمودند: امام حسین علیه السلام تجلّی خداست و اینطور نیست که همیشه باشد سالی یک بار برای اهل معرفت تجلی می کند.

مفسّر عظیم الشأن قرآن، عارف بالله، مرحوم علامه طباطبائی رضوان الله علیه: توحید، اعتراف به ذات موصوف به صفات حمیده مانند عالِم و قادِر است و از جملۀ آن صفات حمیده که جزو توحید است این است: "خداوندی که دارای اولیاء است" بر این اساس توحید بدون اعتراف به امامت و ولایت ولی علیه السلام درست نیست. (در محضر علامه طباطبایی، ص 69)

عارف کامل مرحوم علامه طهرانی رحمة الله علیه می فرمودند: حقّاً اگر ما به چنین مردى (حضرت علامه طباطبایی اعلی الله مقامه الشریف) برخورد نکرده بودیم، خَسِرَ الدُّنیا و الآخِرَة، دستمان از همه چیز خالى بود؛ فَلِلَّهِ الْحَمْدُ وَ لَهُ الْمِنَّة. (مهرتابان ص 17)

عُصاره همه دستورات شرع و اصول سیر و سلوک إلى اللـه عبارت است از عمل صالح و نیّت خالص که نردبان ترقّى به سوى خداوند و وصال و لقاء اوست که همه بدان دعوت شدند ادامه مقاله به قلم حجة الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی

[آیةالله آقا سیّد رضى شیرازى می فرمودند‏]:" حدود سى سال پیش، به مناسبت فوت مرحوم آقا میرزا عبدالهادى شیرازى به عتبات مشرّف شدم. خدمت آیةالله خویى‏ رسیدم. در این‏باره با ایشان صحبت مفصّلى کردم. از جمله: از ایشان سؤال کردم: فایده حوزه چیست؟

قال الله تعالی:  وَ اذْکُرْ أَخا عادٍ إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقافِ وَ قَدْ خَلَتِ النُّذُرُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ (الاحقاف/21)

مفسّر کبیر قرآن حضرت علّامه طباطبایی در پاسخ به عارف کامل علّامه طهرانی رحمة الله علیهما که سوال می کنند: مراد از أحقاف در این آیه مبارکه چیست؟ می فرمایند: قریه ‏هائى بوده است بین سرزمین عراق و بین سرزمین یمن، که در آنجا هود پیغمبر، مردم را که قوم‏ عاد بودند دعوت کرد، و نپذیرفتند؛ و خداوند آنان را با فرستادن بادهاى سَموم هلاک کرد و فعلًا از آن سرزمین ها چیزى باقى نیست و همه از بین رفته ‏اند. (مهر تابان، متن، ص: 161)

*29 شوّال المکّرم طبق برخی روایات روز هلاکت قوم عاد به امر الهی است

مرحوم علامه طهرانی رضوان الله علیه در دست نوشته های خود آورده اند: جناب محترم آقاى سیّد احمد رضوى- دام عزّه- نقل کردند که مرحوم آیة الله آخوند ملّا على‏ همدانى رحمة الله علیه مى ‏گفته است: ما همیشه مرحوم آیة الحق، آیة الله علّامه طباطبائى رضوان الله علیه را به حال سکوت مى‏ دیدیم که پیوسته تراوشى ندارد و منقبض است و أبداً ظهور و بروز نمى ‏کند، تا آنکه شبى در خارج از شهر مشهد مقدّس

عارف کامل مرحوم علامه طهرانی رحمة الله علیه می فرمودند:

دکتر محمّد معین‏ نیز تا زمانى که تحت نظر و نفوذ وى (إبراهیم پورداود*) بود... صریحاً از زردشتی ‏گرى حمایت مى‏ کرد. ولى از وقتى که در مجالس و محافل استاد معظّم آیة الله علّامه طباطبائى قدّس الله سرّه الزّکیّة براى ترجمه و وساطت‏ ردّ و بدل کردن مباحثات ایشان

سلام علیکم ممنون از مطلب مفید و راهگشایتان. سوالی هم از حضور شریفتان داشتم: منظور از سالکان مجذوب چیست؟ باتشکر پاسخ از حجت الاسلام و المسملین شیخ محمد شاهرخ همدانی

عارف کامل مرحوم علّامه طهرانی رحمة الله علیه  می فرمودند: مرحوم شهید آیت الله حاج شیخ محمّد صدوقی یزدی رحمة الله علیه چهارمین شهید محراب و داماد مرحوم علّامه طباطبایی، مرد شریف و خوبی بود؛ که (قبل از انقلاب هم) خیلى فعالیّت مى‏ کرد و کارهایشان خیلى خوب بود.

عارف کامل مرحوم علّامه طهرانی رحمة الله علیه می فرمودند: روزى مرحوم مطهّرى‏ به حقیر مى ‏گفتند: من و آقا سیّد محمّد حسینى بهشتى در قم در ورطه هلاکت بودیم، برخورد و دستگیرى علّامه طباطبائى ما را از این ورطه نجات داد. (روح مجرّد، ص 160)

وقتی در تقسیم بندی اموری که از ناحیه خدای متعال از آن نهی شده ایم به مکروهات می رسیم، بر اساس القائات نفس و وساوس شیطان شروع می کنیم به توجیه که خب حرام که نیست یا اینکه مکروه مجوز انجام دارد و یا آنچه که از کودکی به گوشمان خورده که انجام چند مکروه به اندازه یک حرام هم نیست و آنقدر توجیه می کنیم تا انجام دهیم بعد از مدتی برایمان عادت می شود و بر آن اصرار می کنیم اما نمی دانیم چه به سرمان می آید؛ به یادداشتی از حجّة الاسلام حاج شیخ محمّد شاهرخ همدانی برخوردیم که در این زمینه بسیار مختصر و رسا، هشداری برای نفس امّاره به سوء است. البته این موضوع تحت عنوان "عشق مجنون" در سه بخش به زودی تقدیم می گردد

نوشتن "اللـه" با تشدید صحیح نیست!. و از معدود عالمانی که این قاعده را در سال های اخیر رعایت میکردند، عارف کامل حضرت علامه آیت الله حاج سید محمد حسین حسینی طهرانی اعلی الله مقامه بودند؛ جناب حجّة الاسلام حاج شیخ محمّد شاهرخ همدانی در این یادداشت به تشریح و تبیین این موضوع پرداختند

یکی از واژگانی که در بین ارباب سلوک و اصحاب مراقبه و معرفت برگرفته از متن آیات و روایات، زیاد بکار می رود و حاوی اسرار الهی است، عدد "اربعین" است که مفهوم و مصادیق خارجی آن در میان بسیاری از اقوام و ادیان و مذاهب مورد نظر و توجه بوده است که از آن تعبیر به چلّه هم می شود. این مقاله از آثار مکتوب استاد حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی به این موضوع پرداخته است

در دنیا یگانه مذهب زنده و اصیل که نمرده است مذهب شیعه است؛ چون قائل بوجود امام حىّ و زنده است، چون کلیمیان دینشان با فوت حضرت موسى مُرد؛ و عیسویان با عروج حضرت عیسى، و سائر طبقات مسلمانان با رحلت حضرت محمّد؛ ولى شیعه زمامدار خود را که متّصل بعالم معنى و الهامات آسمانیست زنده مى‏داند؛ این عبارات بخشی از یادداشت های بسیار زیبای پرفسور هانری کربن فرانسوی دربارۀ امام زمان علیه السلام بود که ادامه آن را پی می گیریم.

عارف کامل مرحوم علامه طهرانی رحمة الله علیه می فرمودند:

خدمت استاد ارجمند حجت الاسلام جناب حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی سلام علیکم؛ حقیر اکثر کتاب‌های عارف کم نظیر و آیت الهی حضرت علامه طهرانی(رحمت الله علیها) را خوانده ام و ارادت ویژه و خاصی به این مرد بزرگ و ربانی دارم. این مقدمه را ذکر کردم که عرض کنم در حد وسع با آراء و اندیشه های عرفانی و دینی ایشان (و سایر بزرگان مکتب معروف به نجف) انس فراوانی دارم. سوالی که از آن استاد ارجمند دارم این است که اجمالا تفاوت اصلی نگاه مکتب تفکیک با عرفان در چیست؟...

سلام سوال من این است که:1. وقتی اقای حداد میگویند بعد از معصوم کاملتر از علامه طهرانی نداریم پس چگونه مرحوم علامه خودشان به شاگردی اقای حداد میپردازند؟ 2. یا اینکه علامه طهرانی درباره علامه طباطبایی گفته اند: اگر ایشان را نمیشناختیم خسرالدنیا و الاخره بودیم این با کلام اقای حداد چگونه جمع میشود ؟ نمیتوانم اینها را در کنار هم بفهمم. پاسخ از استاد حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی

مفسر کبیر قرآن حضرت علامه طباطبایی رحمة الله علیه می فرمودند:

آیت الله حاج سید علی خامنه ای حفظه الله:

عرفان، همان مرحوم قاضی است؛ مرحوم ملاحسینقلی همدانی است؛ مرحوم سید احمد کربلایی است؛ عرفان واقعی اینهاست. مرحوم آقای طباطبایی خودش فیلسوف بود، اهل فلسفه بود، بلاشک در عرفان هم وارد بود؛ منتها آنچه که در عرفان از ایشان معهود است، عرفان عملی است؛ یعنی سلوک، دستور، تربیت شاگرد؛ شاگرد به معنای سالک. عرفان نظری باید به سلوک بینجامد. خب، موضوع عرفان، ذات مقدس پروردگار است. موضوع عرفان، خداست. از این جهت، برتر از همۀ علوم است. خب، این خدا باید در زندگی کسی که اهل عرفان است، تجلی پیدا کند. (پایگاه مجمع عالی حکمت اسلامی)