گوهر معرفت
عرفان و اخلاق کاربردی بر مبنای قرآن و عترت

امام زمان علیه السلام خطاب به مردم: إِنّا غَیْرُ مُهْمِلینَ لِمُراعاتِکُمْ، وَ لا ناسینَ لِذِکْرِکُمْ، وَ لَوْ لا ذلِکَ لَنَزَلَ بِکُمُ اللاّْواهُ، وَ اصْطَلَمَکُمُ الاَعْداءُ. فَاتَّقُوا اللّهَ جَلَّ جَلالُهُ وَ ظاهِرُونا؛ ما در رعایت

عالیترین اعجاز اولیای الهی وجود خود و کلام گهربارشان است که حق را از باطل تمییز داده و راه صواب و منطق را مبرهن می نماید؛ امام حسن عسکری علیه السلام بیانات بسیار گرانبهایی در جواب یکی از دوستانشان دارند که از حضرت درخواست اعجاز نموده بود که مقاله حاضر به بیان آن اختصاص دارد

آگاهی پیداکردن بر کلمات اولیاء و معصومین سلام الله علیهم علمی است که انسان را به عمل نزدیک می گرداند گرچه کافی نیست؛ عبارات پیش رو برخی از کلمات پرمغز امام حسن عسکری علیه السلام است که تحت عنوان "رهنمودهایی از امام حسن عسکری علیه السلام" تقدیم می گردد

کلام معصومین علیهم السلام همچون وجودشان دارای عصمت و نورانیت است که این حقیقت را در اثربخشی کلامشان می توان مشاهده کرد؛ در ادامه برخی از کلمات درربار امام کاظم علیه السلام با ترجمه تقدیم می گردد.

از جمله فرمایشات حضرت سیّد الشّهداء أبا عبد الله الحسین بن علىّ بن أبى طالب علیهم السّلام است که روزى به عنوان خطبه براى اصحاب خود ایراد نمودند:

امام باقرعلیه السلام می فرماید: "إِنَّمَا شِیعَةُ عَلِیٍ علیه السلام الْمُتَبَاذِلُونَ فِی وَلَایَتِنَا الْمُتَحَابُّونَ فِی مَوَدَّتِنَا الْمُتَزَاوِرُونَ لِإِحْیَاءِ أَمْرِنَا الَّذِینَ إِذَا غَضِبُوا لَمْ یَظْلِمُوا وَ إِذَا رَضُوا لَمْ یُسْرِفُوا بَرَکةٌ عَلَی مَنْ جَاوَرُوا سِلْمٌ لِمَنْ خَالَطُوا؛(تحف العقول، ابن شعبه حرّانی، قم، نشر آل علی، 1383 شمسی، ص 534)

امام باقر علیه السلام به یکی از اصحاب خود به نام صالح می فرمایند: «یا صالح اتَّبِعْ مَنْ‏ یُبْکِیکَ‏ وَ هُوَ لَکَ نَاصِح  وَ لَا تَتَّبِعْ مَنْ یُضْحِکُکَ وَ هُوَ لَکَ غَاشٌّ» منبع: اصول کافی ج 2 638

از کسی تبعیت کن و با کسی باش که هر آنچه را که می گوید از سر دلسوزی و نگرانی است گرچه نصیحتش برای تو گریه آور باشد نه آن کسی که اصلا تو و زندگی و آینده ات برایش اهمیتی ندارد و مدام به دنبال خنداندن توست  

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

وقتی می خواهید چیزی بخرید، خوبش را بخرید (هم از جهت حلال و حرام و هم از جهت مرغوبیت) چرا که برای هر یک از خرید خوب و بد دو تا دعا وجود دارد! به کسی که کالای خوب می خرد (از ناحیه ملائکه) گفته می شود: هم در چیزی که خریدی هم در فروشنده آن برکت باد و به کسی که کالای نامرغوب می خرد گفته می شود در چیزی که خریدی و از کسی که خریدی برکت مباد.

ابو عامر، واعظ اهل حجاز، گوید: رفتم به خدمت حضرت امام جعفر صادق علیه السلام و سؤال کردم که یا ابن رسول اللَّه! چه ثواب دارد کسى که زیارت کند حضرت امیر المؤمنین علیه السلام را و تعمیر نماید تربت آن حضرت را؟ فرمودند: اى ابو عامر! خبر داد مرا پدرم از پدرش از جدّش از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام که حضرت سیّد المرسلین فرمودند به من که: 

زنی خدمت حضرت زهرا سلام الله علیها رسید و گفت: مادری ناتوان دارم که در نمازش با مشکلی مواجه شده است. مرا فرستاده تا پاسخ سؤالش را دریافت کنم. آنگاه سؤال را طرح و پاسخ را شنید. بار دوم پرسش دیگر طرح کرد و پاسخ شنید تا ده بار سؤال طرح کرد و پاسخ شنید. او که دیگر از کثرت پرسش خود شرمگین شده بود،...

امیر مومنان علی علیه السلام درباره قرآن می فرمایند: استشفوه من أدوائکم، و استعینوا به على لأوائکم فان فیه شفاء من أکبر الداء و هو الکفر و النفاق و الغى و الضلال. براى دردهایتان از قرآن شفا طلب کنید و براى مشکلاتتان از آن کمک بگیرید؛ زیرا در قرآن شفاى بزرگ ترین دردهاست، درد کفر، نفاق و گمراهى. (نهج البلاغه خطبه 175)

چون حرّ بن یزید ریاحى از حرکت آن حضرت به کوفه و یا مراجعت به مدینه به شدّت منع کرد، آن حضرت در ذِى حَسَم بپا خاست، و طبق روایت طبرى در «تاریخ» از عَقَبه بن أبى العیزاز:

امام سجّاد علیه السلام در یکی از دعاها می فرماید: خَیْرُکَ إِلَیْنَا نَازِلٌ وَ شَرُّنَا إِلَیْکَ صَاعِدٌ (مصباح‏ المتهجد، ص 58)

بارالها هر آنچه از طرف تو به سمت ما می آید نعمت و خیر محض است و آنچه از طرف ما به سوی تو می آید جز گناه و بدی نیست.

از طبرى نقل است که أبو مِخْنَف از عَقَبه بن أبى العِیزاز روایت کرده است که حسین علیه السّلام اصحاب خود و اصحاب حرّ را در بى ضَه مخاطب قرار داده‏ و بدین خطبه مشغول شد:

یکی از اموری که بسیار صریح و صحیح انسان را در مسیر بندگی خدا و طی مراتب عالیه نفس به جلو می راند و وارستگی از دنیا و دلبستگی به آخرت را نصیب می کند زیارت اهل قبور است

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: مَنْ اَخَذَ دینَهُ عَنِ التَّفَکُّرِ فى آلاءِ اللهِ تَعالى وَعَنِ التَّدَبُّرِ لِکِتابِهِ وَالتَّفَهُّمِ لِسُنَّتى، زالَتِ الرَّواسى وَلَمْ یَزَلْ، وَمَنْ اَخَذَ دینَهُ عَنْ اَفْواهِ الرَّجالِ وَقَلَّدَهُمْ فیهِ ذَهَبَ بِهِ الرِّجالُ مِنْ یَمینٍ اِلى شِمالٍ؛

کسى که دین خود را براساس اندیشه در نعمت هاى پروردگار و تدبّر و دقّت در کتاب خداوند و فهم سنّت من پایه ریزى کند (دین استوارى خواهد داشت به گونه اى که) کوه ها متزلزل مى شوند، ولى او متزلزل نخواهد شد. و کسى که دین خود را بدون اندیشه و تفکّر و صرفا از دهان این و آن بگیرد و دنباله رو دیگران باشد، همان افراد او را از چپ به راست و از راست به چپ منحرف مى کنند.

(مسند الامام الشهید الحسین علیه السلام، ج 3، ص 80، ح 1)

امام صادق علیه السلام:

إِنَّا لَنُحِبُّ مَنْ کَانَ عَاقِلًا فَهِماً فَقِیهاً حَلِیماً مُدَارِیاً صَبُوراً صَدُوقاً وَفِیّاً إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَصَّ الْأَنْبِیَاءَ بِمَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ فَمَنْ کَانَتْ فِیهِ فَلْیَحْمَدِ اللَّهَ عَلَى ذَلِکَ وَ مَنْ لَمْ تَکُنْ فِیهِ فَلْیَتَضَرَّعْ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لْیَسْأَلْهُ إِیَّاهَا.

پیامبر صلی الله علیه و آله تا جایی که حدود الهی خدشه دار نمی شد احساسات افراد را بر اساس صفای باطنشان مورد توجه قرار می دادند و آن را بر مناسبات ظاهری ترجیح می دادند و بر آن اساس دل ها را مجذوب خود می نمودند در روایتی می خوانیم:

و عن الحسین بن بشار قال : کتبت إلى أبی الحسن (الرضّا) علیه ‌السلام : إن لی قرابة قد خطب إلى وفی خلقه سوء قال: لا تزوجه إن کان سیئ الخلق (بحارالانوار ج 103 ص 235)

کسی که دارای سوء خلق است، هرچند از امتیازات دیگری برخوردار باشد، صلاحیّت تشکیل خانواده را ندارد. حسین بن بشّار واسطی می گوید: به حضرت رضا  علیه السلام  نامه ای نوشتم و عرضه داشتم که یکی از بستگانم برای خواستگاری از دخترم نزد من آمده است، ولی بداخلاق است. چه کنم؟ حضرت در پاسخ فرمودند: اگر بداخلاق است به او زن ندهید؛

دعا مخّ عبادات است! و پر واضح است که به تنهایی نمی تواند عامل سعادت و هدایت باشد، حکم چکی را دارد که اعتبارش به پشتوانه ای از جنس خواستن و همت و تلاش و انجام عمل صالح است؛ دعا راه را برای توفیق عمل هموار می سازد و خدا را که هر هدایت و توفیقی از اوست به داد انسان می رساند؛ حال با توصیه به عملیاتی کردن راهکارهای تبدیل بداخلاقی ها به خوش اخلاقی که عمده منشأش نفس است، دعایی را تقدیم می کنیم

امیرمومنان علیه السّلام فرمودند: نَفَسُ المَرْءِ خُطاهُ إلی أجَله (نهج‌ البلاغه، حکمت 74) 

هر نَفَسی که انسان می کشد، او را یک گام به سوی مرگ می کشاند.

امیر مومنان علیه السّلام می فرمایند: با گروهی که بر مدار حقیقتند همراه باشید! زیرا دست خدا با جمع شوندگان بر حق و حقیقت است و از تنهایی و تکروی و خودمحوری حذر کنید، زیرا کسانى که از جماعت حق کناره گیری مى کنند طعمه شیطان می شوند همانطور که وقتی گوسفندی از گله اش جدا افتاد خوراک گرگ می گردد.!

وَ الْزَمُوا السَّوَادَ الاَعْظَم فَإِنَّ یَدَ اللهِ مَعَ الْجَمَاعَةِ، وَ إِیَّاکُمْ وَ الْفُرْقَةَ، فَإِنَّ الشَّاذَّ مِنَ النَّاسِ لِلشَّیْطَانِ، کَمَا أَنَّ الشَّاذَّةَ مِنَ الْغَنَمِ لِلذِّئْبِ. (نهج البلاغه)

امام حسن مجتبی علیه السلام می فرمایند: أُوصیکُمْ بِتقوَى اللهِ وإدامَةِ التَّفکُّرِ، فإنَّ التَّفکُّرَ أبو کلِّ خیرٍ و أُمّهُ (میزان الحکمه ج 7 ص 504)

(شما را سفارش می کنم به تقوای الهی و مداومت بر تفکّر، زیرا تفکّر، پدر و مادر «منشأ» هر خیر و برکت، برای هر امّتی می‌ باشد.)

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: خدا آن دسته از مردمانی را که هنگام فروش کالا و یا خرید آن آسان می گیرند دوست دارد و همینطور دوست دارد کسانی را که هنگام قضاوت آسان میگیرند و یا وقتی قضاوت می شوند سختگیر نیستند.

قال رسول الله صلى الله علیه وآله: ان الله تبارک وتعالى یحب العبد یکون سهل البیع، سهل الشراء، سهل القضاء، سهل الاقتضاء (وسائل الشیعه ج 12 ص 332) 

حرّ بن یزید با آن حضرت همراه بود؛ و در راه و حرکت جدا نمى ‏شد و مى ‏گفت: اى حسین! من با این گفتارم خدا را درباره خودت به یادت مى ‏آورم، که من گواهى مى ‏دهم که اگر جنگ کنى کشته خواهى شد!

چون آن حضرت به صَوب کوفه کوچ مى‏فرمود، فَرَزْدَق بن غالب که از شعراى نامى آن عصر بود، با آن حضرت در راه برخورد نموده و در ضمن ملاقات معروض داشت: اى پسر رسول خدا! چگونه به اهل کوفه اعتماد مى‏ نمائى؛ و اینان همان هائى هستند که پسر عمویت مُسلم بن عقیل و پیروان او را کشتند!؟

وَ رُوِىَ أَنَّهُ علیه السلام لَمَّا عَزَمَ عَلَى الْخُرُوجِ إلَى الْعِرَاقِ قَامَ خَطِیبًا، فَقَال: الْحَمْدُ لِلَّهِ، مَا شَآءَ اللَهُ، وَ لَا قُوَّه إلَّا بِاللَهِ، وَ صَلّى اللَهُ عَلَى رَسُولِهِ. خُطَّ الْمَوْتُ عَلَى وُلْدِ ءَادَمَ مَخَطَّ الْقِلَادَة عَلَى جِیدِ الْفَتَاة. وَ مَا أَوْلَهَنِى إلَى أَسْلَافِى اشْتِیَاقَ یَعْقُوبَ إلَى یُوسُفَ. وَ خُیِّرَ لِى مَصْرَعٌ أَنَا لَاقِیهِ؛ کَأَنِّى بَأَوْصَالِى تَتَقَطَّعُهَا عُسْلَانُ الْفَلَوَاتِ بَیْنَ النَّوَاوِیسِ وَ کَرْبَلآءَ؛ فَیَمْلَانَ مِنِّى أَکْرَاشًا جُوفًا، وَ أَجْرِبَه سُغْبًا.

از کتاب «اعلام الدّین» روایتست که‏: قَالَ علیه السلام: دِرَاسَة الْعِلْمِ لِقَاحُ الْمَعْرِفَةِ. وَ طُولُ التَّجَارِبِ زِیَادَه فِى الْعَقْلِ. وَ الشَّرَفُ التَّقْوَى. وَ الْقُنُوعُ رَاحَه الأبْدَانِ. وَ مَنْ أَحَبَّکَ نَهَاکَ؛ وَ مَنْ أَبْغَضَکَ أَغْرَاکَ. 

از حضرت صادق علیه السّلام وارد است که فرمود: روایت کرد براى من پدرم، از پدرش- که بر آن دو سلام باد- که مردى از اهل کوفه، نامه ‏اى به محضر حضرت حسین بن علىّ نوشت بدین مضمون: اى سیّد من و آقاى من! مرا خبر ده که خیر دنیا و آخرت چیست؟

و از جمله مواعظ آن حضرت است: رُوِىَ أَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِىٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ جَآءَهُ رَجُلٌ وَ قَالَ: أَنَا رَجُلٌ عَاصٍ، وَ لَا أَصْبِرُ عَنِ الْمَعْصِیَه؛ فَعِظْنِى بِمَوْعِظَه! فَقَالَ علیه السلام: افْعَلْ خَمْسَه أَشْیَآءَ؛ وَ أَذْنِبْ مَا شِئْتَ! فَأَوَّلُ ذَلِکَ: لَا تَأْکُلْ رِزْقَ اللَهِ، وَ أَذْنِبْ مَا شِئْتَ! وَ الثَّانِى: 

و از جمله خطبه ‏هاى آن حضرت است که علىّ بن‏عیسى إربلى آورده است: خَطَبَ الْحُسَیْنُ علیه السلام، فَقَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! نَافِسُوا فِى الْمَکَارِمِ، وَ سَارِعُوا فِى الْمَغَانِمِ، وَ لَا تَحْتَسِبُوا بِمَعْرُوفٍ لَمْ تَعْجَلُوا. وَ اکْسِبُوا الْحَمْدَ بِالنُّجْحِ، وَ لَا تَکْتَسِبُوا بِالْمَطَلِ ذَمًّا؛ 

در وقتى که آن حضرت مى ‏خواستند از مدینه منوّره به مکّه مکرّمه حرکت کنند، وصیّت نامه ‏اى نوشته و آن را به خاتم خود ممهور نمودند؛ و سپس آن را پیچیده و به برادر خود محمّد بن حنفیّه تسلیم نمودند. و پس از آن با او وداع نموده و در جوف شب سوّم شعبان سنه شصت هجرى با جمیع اهل بیت خود به سمت مکّه رهسپار شدند. و آن وصیّت چنین است: 

(امام حسین علیه السلام) خطبه ‏اى درباره ترک امر به معروف و نهى از منکر، و قیام ظَلَمه و حکّام جائر ایراد نموده ‏اند، و مفصّلًا از محرومیّت مظلومان و تفرّق از حقّ بیان مى ‏فرمایند، و در ضمن اینکه گوشزد مى ‏کنند که: مَجَارِى الامُورِ وَ الاحْکَامِ عَلَى أَیْدِى الْعُلَمَآءِ بِاللَهِ، الامَنَاءِ عَلَى حَلَالِهِ وَ حَرَامِهِ؛ چنین مى‏ گویند که:

پیامبر صلی الله علیه و آله: أَلا أُخْبِـــرُکُمْ [أُنَبِّـؤُکُمْ] بِـدآئِکُـمْ مِنْ دَوآئِکُـمْ؟ دَآؤُکُـمُ الذُّنُـوبُ، وَ دَوآؤُکُـمُ الإِسْتِغْفارُ

آیا درد و درمان شما را به شما خبر ندهم؟ درد شما گناهان، و دوا و درمانتان استغفار است.

مستدرک الوسائل، ج 11، ص 333

«إن‏ قلوب‏ بنی‏ آدم‏ کلها بین إصبعین من أصابع الرحمن یصرفها کیف شاء ثم یقول رسول الله عند ذلک اللهم مصرف القلوب اصرف‏ قلوبنا إلى طاعتک»؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: همانا تمامی قلب­های آدمیان میان دو انگشت از انگشت رحمان(خداوند) است و آن‌را به هر سو که بخواهد می‌کشاند سپس رسول خدا(ص) بعد از نقل این سخن فرمود: خدایا! ای گرداننده قلب‌ها! قلب‌های ما را به سوی فرمان‌برداری از خود رهنمون ساز. (عوالی اللئالی، ج 1، ص 48)

امام صادق علیه السلام :تَزاوَرُوا فإنّ فی زِیارَتِکُم إحْیاءً لِقُلوبِکُم ، و ذِکرا لأحادِیثِنا ، و أحادِیثُنا تُعَطِّفُ بعضَکُم عَلى بعضٍ ، فإن أخَذتُم بها رَشَدتُم و نَجَوتُم ، و إن تَرَکتُمُوها ضَلَلتُم و هَلَکتُم ، فَخُذُوا بها و أنا بِنَجاتِکُم زَعِیمٌ .

(ای مومنان) یکدیگر را ملاقات کنید که دیدار شما از یکدیگر موجب زنده شدن دلهاى شما و یاد کرد احادیث و مطالب ما مى شود و احادیث ما شما را به هم مهربان مى کند؛ اگر به آنها عمل کنید، کمال و نجات مى یابید و اگر رهایشان کنید، گمراه و هلاک مى شوید. پس به احادیث ما عمل کنید که در این صورت من ضامن نجات شما هستم. (کافی، ج4، ص186)

امام صادق علیه السلام: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَفْضَلُ النَّاسِ مَنْ عَشِقَ الْعِبَادَةَ فَعَانَقَهَا وَ أَحَبَّهَا بِقَلْبِهِ وَ بَاشَرَهَا بِجَسَدِهِ وَ تَفَرَّغَ لَهَا فَهُوَ لَا یُبَالِی عَلَى مَا أَصْبَحَ مِنَ الدُّنْیَا عَلَى عُسْرٍ أَمْ عَلَى یُسْرٍ

امام صادق علیه السلام می فرمایند: حضرت رسول صلى اللَّه علیه و آله وسلم فرمود: بهترین مردم کسی است که به عبادت عشق ورزد. و با آن مأنوس شوند و با جان و دل او را دوست داشته باشد و با بدن خود آن را به جای آورد و براى آن از انجام هر کاری فارغ گردد .چنین شخصى باکی ندارد که زندگى دنیایش به سختى بگذرد یا به آسانى. (اصول کافی ج 2 ص 83)

امام علی علیه السلام فرمودند هر وقت پیامبر دچار غم و اندوه می شدند این دعا را می خواندند: 

«یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ یَا حَیّاً لَا یَمُوتُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ کَاشِفُ الْهَمِّ مُجِیبُ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّینَ، أَسْأَلُکَ بِأَنَّ لَکَ الْحَمْدَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْمَنَّانُ بَدِیعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ رَحْمَانُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ رَحِیمُهُمَا ارْحَمْنِی رَحْمَةً تُغْنِینِی بِهَا عَنْ رَحْمَةِ مَنْ سِوَاکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِین» (بحار الأنوار ج 92، ص 156)

در کتاب بی بدیل نهج البلاغه در نامه شماره 47 اجمالى از آخرین وصیت نامه علی علیه السلام آمده است و خلاصه‌‏اى از آن در کتاب کشف‌الغمه نقل شده و بعضی از آن در ضمن روایات دیگر آمده که همه آنها را مرحوم علامه مجلسى رضوان الله تعالی علیه در کتاب بحارالانوار نقل کرده و ما آن را بر اساس روایت ابوالفرج که نسبتاً جامع ‌تر از دیگران است، نقل مى‌کنیم.