گوهر معرفت
عرفان و اخلاق کاربردی بر مبنای قرآن و عترت

یکی از ضروریات دین اسلام پرداخت خمس است. علاوه بر روایات فراوان در این مورد، در قرآن آیه ای است که به صراحت وجوب خمس را بیان می فرماید و نکته قابل توجه دراین آیه این است که می فرماید: باید خمس سودی که می برید بدهید اگر به خدا و آنچه بر بنده خود نازل کرده ایم ایمان دارید؛ و علاوه دلالت دارد که اگر بر کسی خمس واجب شده و از دادن آن خودداری می کند به خدا و آنچه بر پیامبر نازل شده ایمان و اعتقاد ندارد. مقاله حاضر به استدلال بر وجوب خمس از دیدگاه قرآن و روایات و برخی احکام آن می پردازد.

بسم الله الرحمن الرحیم

خُمس، صِلۀ وصلِ مومنان

منبع: سلسله مقالات تالیف حجت الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی

خُمس یکی از واجبات مالی اسلام است که از نظر قرآن و روایات دارای اهمیّت خاصی می باشد تا جایی که می توان گفت یکی از مسائل حیاتی جامعه به شمار می رود که بر هر مسلمانی آشنایی به ماهیّت و احکام آن ضروری است، لذا در این نوشتار پیرامون آن توضیحات کوتاهی می دهیم.

خمس از نظر لغت و شرع

خمس از نظر لغت به معنای یک پنجم است و در شرع خمس عبارت است از اینکه هر مسلمانی که بالغ و عاقل باشد با شرایطی بر او لازم است که خمس هفت چیز را به عنوان حق واجب الهی بدهد و به طور کلی خمس دو قسمت می شود: یک قسمت از آن خدا و پیامبر و اولی الامر (امام) است که با وجود امام معصوم سهم خدا و پیامبر نیز حق امام می باشد که از آن به سهم امام تعبیر می شود و قسمت دیگر آن حق سادات مستمند و درمانده است که به آن سهم سادات گفته می شود.

 خمس از دیدگاه قرآن

خداوند در آیه زیر وجوب خمس و مصارف آن را به طور فشرده بیان نموده و اهمیّت آن را گوشزد کرده است.
«وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‏ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبى وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنا (سوره انفال، آیه 41)

(یعنی ای مؤمنان) بدانید که آنچه به شما غنیمت و فایده رسد (کم یا زیاد) خمس (یک پنجم) آن مخصوص خدا و رسول و خویشان او و یتیمان و فقیران و در راه ماندگان است اگر یتیمان به خدا و آنچه بر بنده خود نازل کرده ایم دارید.)
اگر چه متعارف از غنیمت چیزی است که در جنگ از دشمن به دست می آید ولی با توجه به گفتار اهل لغت که غنیمت را مطلق سود گرفته اند و بر حسب روایات فراوانی که از پیغمبر اکرم و ائمه علیهم السّلام رسیده آیه خمس شامل فوائد و سودهای دیگر نیز می گردد چنانکه پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: وَ اخراجُ الخُمسِ مِنْ کلِّ مایَملِکُهُ اَحَدٌ مِنَ‌ النّاس. (جامع الاحادیث، ج 8، ص 546)

(خمس از هر چه انسان مالک شود اخراج می گردد.)

 و شخصی از موسی ابن جعفر علیهما السلام پرسید از چه چیز خمس باید داده شود؟ فرمود: فی کُلِّ ما اَفادَ النّاسُ مِنْ قَلیلٍ اَوْ کَثیرٍ. (وسائل، ج 6، باب 8،‌ص 350، ح 6)

(در هر چیزی که مردم فائده برند کم باشد یا زیاد (باید خمس آن داده شود).

 با در نظر گرفتن روش رسول اکرم و امامان معصوم علیهم السّلام که خمس را از امور دیگری غیر از غنیمت های جنگی نیز می گرفته اند و موارد فراوانی که نقل شده رسول اکرم  صلی الله علیه و آله  به دادن خمس امر می کرد از جمله آن حضرت به طایفه بنی قیس نوشت: فَاَنتُم اِنْ اَقَمْتُمُ الصَّلوهَ و آتَیتُم الزَّکوهَ و اَعطَیتُم سهمَ اللهِ و الصفِی فَاَنتُمْ آمِنونَ. (اسدالغابه، ج 1، ص 328)

(اگر شما نماز را به پا دارید و زکات و خمس بدهید در امانید.)

 و آن حضرت همچنان که افرادی را برای جمع آوری زکات می فرستاد برای گرفتن خمس نیز مأمورینی را اعزام می فرمود چنانکه علی علیه السلام را به یمن اعزام داشت و دستور داد خمس را از آنها بگیرد. (بحارالانوار، ج 21، ص 360)

و مردی از بنی اسد را نیز مأمور گرفتن خمس کرد. (تفسیر عیاشی، ج 2، ص 93)

 لذا جای تردید باقی نمی ماند که مقصود از آیۀ خمس، لزوم خمس در موارد دیگری از سود علاوه بر غنائم جنگی نیزخواهد بود و با توجه به آنچه ذکر شد و بسیاری از مدارک و روایات دیگر علمای شیعه فتوا داده اند که آیه مزبور شامل سودهای دیگری نیز می شود و علاوه بر لزوم دادن خمس غنیمتهای جنگی در شش مورد دیگر نیز دادن خمس را واجب دانسته اند.

و نکته قابل توجهی که آیه مزبور به آن اشاره کرده است اهمیّت خمس می باشد که می فرماید: باید خمس سودی که می برید بدهید اگر به خدا و آنچه بر بنده خود نازل کرده ایم ایمان دارید؛ و علاوه دلالت دارد که اگر بر کسی خمس واجب شده و از دادن آن خودداری می کند به خدا و آنچه بر پیامبر نازل شده ایمان و اعتقاد ندارد.

مرحوم علامه طباطبایی رحمة الله علیه می فرمایند: ... این که خمس مختص به غنائم جنگی نیست از اخبار متواتر و کثیری استفاده می شود (ترجمه تفسیر المیزان 9، ص 137)

خمس از دیدگاه روایات

روایات فراوانی در وجوب دادن خمس و حرمت تصرف در مالی که خمس آن داده نشده و نکوهش از خوردن حق آل پیغمبر  صلوات الله علیهم  و خودداری از دادن خمس وارد شده که قسمتی از آنها را نقل می کنیم.

1 . قالَ‌الباقِر: لایحلُّ لاَحدٍ ان یَشْتَرِیَ منَ الخُمسِ شَیْئاً حَتّی یَصِلَ الَینا حَقَّنا (وسائل، ج 6، ص 337، ح 4)

ابوبصیر می گوید: امام باقر  علیه السلام  فرمود برای هیچ کس حلال نیست که چیزی از خمس (مالی که خمس آن داده نشده) بخرد تا اینکه حق ما را به ما برساند.

2 . ابوبصیر نیز از آن حضرت نقل می کند که فرمود: مَنْ اِشْتَری شَیْئاً مِنَ الخُمسِ لَمْ یَعذِرهُ اللهُ اِشْتَری ما لا یحّلُ لَهُ. (وسائل، ج 6، ص 338، ح 5)

(کسی که چیزی از خمس (مالی که خمس آن داده نشده) بخرد که عذر الهی نداشته باشد چیزی خریده که برای او تصرف در آن حلال نیست.)

3 . امام صادق علیه السلام می فرماید: براستی خداوندی که خدائی جز او نیست چون زکات را برای ما حرام کرده خمس را برای ما قرار داده است پس زکات را بر ما حرام کرده و خمس را برای ما (دادن خمس بما) واجب کرده است و کرامت برای ما حلال است. (وسائل، ج 6، ص 337، ح 2)

4 . ابوبصیر می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم کوچکترین چیزی که بنده را داخل آتش می کند چیست؟ فرمود این است که کسی یک درهم مال یتیم را بخورد و ما یتیم هستیم. (وسائل، ج 6، ص 337، ح 1)

5 . امام زمان علیه السلام در نامه ای که برای محمد ابن عثمان (دومین نایب خاص خود) فرستاد در آن نوشته بود: لعنة اللّه والملائکة والناس اجمعین على مَن استحلّ من مالنا درهماً. (وسائل، ج 6، ص 337، ح 7)

( به نام خداوند رحمن و رحیم لعنت خدا و فرشتگان و تمام مردم بر کسی که یک درهم بدون مجوز مال ما را بخورد. )

6 . امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: هلک الناس فى بطونهم و فروجهم لانهم لم یؤدوا الینا حقّنا. ( وافى، ج 10، ص 337)

مردم بخاطر اینکه حقّ ما را نمى‏دهند غذا و آمیزش آنان ناپاک شده و سبب هلاکت آنان مى‏شود. در بعضى احادیث مى‏خوانیم: من استحل منها شیئاً فامسکه فانما یاکل النیران. ( وسائل، ج 9، ص 550)

(کسى که بخشى از خمس را حلال پندارد و آن را نپردازد، گویا آتش مى‏خورد.)

7 . محمد بن زید طبری می گوید جمعی از مردم خراسان خدمت امام رضا علیه السلام رسیدند و از آن حضرت خواستند که خمس را برای آنها حلال کند آن حضرت فرمود حلال نمی کنم شما به زبان خود را دوست خالص ما معرفی می کنید ولی حقی که خدا برای ما قرار داده و ما را برای آن قرار داده که آن خمس است از ما باز می دارید و سه بار فرمود نه برای هیچ یک از شما حلال نمی کنم. (وسائل، ج 6، ص 376، ح 3)

8. امام کاظم علیه السلام فرمود: «لقد یسر اللّه على المؤمنین ارزاقهم بخمسة دراهم جعلوا لربّهم واحداً واکلوا اربعة حلالا ثم قال هذا من حدیثنا صعب مستصعب لایعمل به ولا یصبر علیها الا ممتحن قلبه للایمان»( وسائل، ج 9، ص 484)

(خمس مالتان را بدهید تا رزق شما حلال شود، سپس فرمود: این کلام سختى است که جز افراد با ایمانِ امتحان شده، تحمّل آن را ندارند.)

9. نپرداختن خمس، در کنار شرک و قتل نفس، از بزرگ‏ترین گناهان کبیره شمرده شده است. امام صادق‏علیه السلام فرمود: اکبر الکبائر سبع: الشرک والقتل واکل اموال الیتامى و عقوق الوالدین و قذف المحصنات و الفرار من الزحف وانکار ما انزل اللّه، سپس فرمود: امّا خوردن مال یتیمان همان حقّ ما است که از ما ربوده و خوردند.( وسائل، ج 9، ص 536)

10. در حدیث دیگر مى‏خوانیم: از سخت‏ترین شرائطى که مردم در قیامت دارند وضعیّت تارکان خمس است.( وسائل، ج 9، ص 545)

11. امام رضا علیه السلام فرمود: ان الخمس عوننا... فلا تزووه عنّا ولا تحرموا انفسکم دعاءنا ما قدرتم علیه. ( وافى، ج‏10، ص 334)

(خمس کمک به ماست آن را از ما دور نکنید تا از دعاى ما محروم نشوید.)

12. امام رضا علیه السلام در حدیث دیگری می فرمایند:ان اخراجه مفتاح رزقکم و تمحیص ذنوبکم.

(پرداخت خمس کلید جلب روزی و وسیله آمرزش گناهان است) .(وسائل الشیعه،ال البیت، ج ۹، ص ۵۳۸)

13. در روایات مى‏خوانیم: لا یعذر عبد اشترى من الخمس شیئاً ان یقول ربّ اشتریته بمالى حتّى یأذن له اهل الخمس. ( وافى، ج‏10، ص‏337)

(عذر کسى که از خمس چیزى خریدارى کند پذیرفته نیست، مگر آنکه صاحبان خمس اجازه دهند.)

خمس از چه چیزهائی واجب است؟

در هفت چیز خمس واجب است که بر اساس کتاب تحریرالوسیله ذکر می شود.

1 . منفعت کسب: هر گاه انسان از تجارت یا صنعت یا کسبهای دیگر مالی به دست آورد اگر چه مثلاً نماز و روزه میتی را به جا آورد و از اجرت آن مالی تهیه کند چنانچه از مخارج سال خود و عیالاتش زیاد بیاید (باید) خمس یعنی یک پنجم آن را به دستوری که بعداً گفته می شود بدهد (مسأله 1752).

 2 . معدن: اگر (کسی) از معدن «طلا، نقره، سرب، مس، آهن، نفت، ذغال سنگ، فیروزه، عقیق، زاج»، نمک و معدنهای دیگر چیزی به دست آورد در صورتی که به مقدار نصاب (پس از کسر مخارج به اندازه 105 مثقال نقره سکه دار یا 15 مثقال طلای سکه دار قیمت آن) باشد باید خمس آن را بدهد. (مسأله 1798 و 1799).

 3 . گنج: گنج مالی است که در زمین یا درخت یا کوه یا دیوار پنهان باشد و کسی آن را پیدا کند (و صاحب آن معلوم نباشد و خلاصه) طوری باشد که به آن گنج بگویند (باید خمس آن را بدهد) (مسأله 1806) و در صورتی خمس گنج را باید داد که پس از کسر مخارجی که برای آن شده قیمت آن به 105 مثقال نقره سکه دار یا 15 مثقال طلای سکه دار برسد (مسأله 1809).
4 . مال حلال مخلوط به حرام: اگر مال حلال با مال حرام به طوری مخلوط شود که انسان نتواند آنها را از یکدیگر تشخیص دهد و صاحب مال و مقدار آن هیچکدام معلوم نباشد باید خمس تمام مال را بدهد (اگر معلوم نباشد که حرام بیش از یک پنجم است وگرنه هر چه یقین به حرمت آن دارد باید بدهد و بعد از دادن خمس حلال می شود).(مسأله 1813)
5 . جواهری که به واسطه فرو رفتن در دریا به دست می آید: اگر کسی به واسطه فرو رفتن در دریا لؤلؤ یا مرجان یا جواهر دیگر روئیدنی باشد یا معدنی، که با فرو رفتن در دریا به دست می آید اگر بعد از کم کردن مخارجی که برای بیرون آوردن آن کرده قیمت آن به هجده نخود طلا برسد باید خمس آن را بدهد چه در یک دفعه آن را بیرون آورده باشد یا چند دفعه و چه از یک جنس باشد و چه از چند جنس مختلف ولی اگر چند نفر با هم آن را بیرون آورده باشند در صورتی خمس آن واجب است که سهم هر کدام به قیمت هجده نخود طلا برسد (مسأله 1819).

6 . غنیمت: اگر مسلمانان به امر امام معصوم علیه السلام با کفار جنگ کنند چیزهائی در جنگ به دست آورند به آنها غنیمت گفته می شود و مخارجی که برای غنیمت کرده اند مانند مخارج نگهداری و حمل و نقل آن و نیز مقداری که امام علیه السلام صلاح می داند به مصرفی برساند و چیزهائی که مخصوص به امام است، باید از غنیمت کنار بگذارند و خمس بقیه آن را بدهند و نیز غنیمتهای جنگی که در حال غیبت امام (معصوم) گرفته می شود که امکان اجازه از امام نیست باید خمس آن داده شود مخصوصاً اگر جنگ برای دعوت به اسلام باشد و همچنین آنچه در دفاع از دشمنی که به مسلمانان و کشور اسلامی حمله کرده گرفته می شود غنیمت است و باید خمس آن داده شود هر چند در حال غیبت باشد. (تحریرالوسیله، ج 1، ص 352)

7. زمینی که کافر ذمّی از مسلمانان می خرد: اگر کافر ذمّی (یهودی یا نصرانی که در پناه اسلام است) زمینی را از مسلمانان بخرد باید خمس آن را از همان زمین بدهد و اگر پول آن را هم بدهد اشکالی ندارد ولی اگر غیر از پول چیز دیگری بدهد باید با اجازه حاکم شرع باشد و نیز اگر خانه و دکان و مانند اینها را از مسلمانان بخرد اگر زمین آن را جداگانه قیمت کنند بایدخمس زمین را بدهد. و قصد قربت از کافر لازم نیست... و اگر آن زمین را کافر ذمّی از مسلمان خریده به مسلمان دیگر هم بفروشد باید خمس آن را بدهد و اگر آن کافر بمیرد و مسلمانی آن را ارث برد باز هم باید خمس آن را بدهد. (مسأله 1829 و 1830).

برخی از احکام عمومی خمس

اگر چه این بحث مناسب بیان تمام احکام و مقررات خمس نیست و کسانی که مایلند تا حدودی به مسائل آن آشنا شوند باید به در این زمینه به اهل خبره و علما رجوع کنند ولی در اینجا چند نکته کوتاه را تذکر می دهیم.

1 . اگر چه برحسب آیه خمس و بعضی روایات هر فایده ای باید خسم آن داده شود ولی بر حسب روایاتی که می فرماید:«الخُمسُ بَعْدَ المَؤنَهِ»( وسائل، ج 6، باب 8،‌ص 349، ح 4)

آنچه انسان از کسب و تجارت و کار به دست می آورد پس از تأمین مخارج ضروری در پایان سال خمس اضافه را باید بدهد. 
2 . کسی که خمس بدهکار است نمی تواند آن را به گردن گیرد که بعدها بدهد بلکه باید خمس آن را جدا کند و در بقیه تصرف کند ولی اگر برای او امکان ندارد که یک بار بپردازد می تواند با حاکم شرع یا نماینده او دست گردان کند که در ظرف مدتی به تدریج خمسی که بدهکار است پرداخت نماید.

3 . هر گونه تصرف در مال خمس نداده غیر جائز و غصب است بنابر این اگر با آن معامله ای انجام دهد و حاکم شرع اجازه ندهد یک پنجم معامله او باطل است و اگر با‌ آن غذائی بخرد نمی تواند بخورد و اگر زمین بخرد یا لباس و فرش خریداری کند نماز و غسل و وضو در آنها باطل است.

4 . وسائلی که انسان با آنها کار می کند از ماشین مغازه و اثاث آن، هر چه با آن کسب می کند جزء سرمایه محسوب شده و باید خمس آنها را بدهد.

 5 . چیزی که انسان یک بار خمس آن را داده دیگر خمس به آن تعلق نمی گیرد ولی اگر منافعی از آن به دست آید یا نموّ کند یا قیمت آن بالا رود خمس آن استفاده یا نموّ و زیادی قیمت باید داده شود.

6 . آنچه انسان مورد نیاز او است از خانه، لباس، خوراک، زیارت، میهمانی کردن، اثاث و لوازم خانه، چیزهائی که به دیگری می بخشد و ... اگر از مال خمس نداده باشد باید خمس آن داده شود ولی اگر از درآمد همان سال باشد (که آن را خریداری کرده) و برای او مناسب و مطابق شأن وی باشد خمس ندارد.

7 . آنچه به عنوان بخشش، جایزه، صدقه مستحبی به دست انسان می آید اگر سال بر آن بگذرد و مصرف نشود بعضی از علما گفته اند باید خمس آن را بدهد ولی بعضی از فقها فرموده اند خمس آن واجب نیست ولی مستحب است که خمس آن داده شود.( تحریرالوسیله، ج 1، ص 356)

8 . اگر کسی بمیرد و به مال او یا بر گردن او بدهکاری خمس باشد قبل از هر چیز ورثه او به عنوان بدهکاری از اصل مال باید آن را پرداخت نمایند.

9 . اگر مالی به دست انسان بیاید و یقین داشته باشد که خمس آن داده نشده باید خمس آن را بدهد.

10 . ارثی که به دست وارث می آید یا مهری که زن می گیرد اگر از پیش خمس بر آن واجب نشده باشد خمس آن واجب نیست. 

جای تردید نیست که هر دین و مرامی برای ترویج و اداره تشکیلات آن نیازمند به امور مالی و بودجه است لذا اسلام نیز برای این منظور بودجه هائی مقرر کرده و بعضی از منابع ثروت را اموال عمومی اعلام کرده است و خمس نیز یکی از بودجه های اساسی اسلامی است که در حفظ دین و اداره تشکیلات آن و تأمین مصالح جامعه و رفع نیازمندیهای آن نقش مهمی به عهده دارد؛ چنانکه امام هشتم علیه السلام در پاسخ تاجری که از آن حضرت درخواست معافیت از خمس را کرده بود فرمود «خیر، باید خمس را بدهید تا ما به وسیله آن دین را ترویج و تقویت کرده و حیثیت خویش را در مقابل دشمنان حفظ کنیم و مستمندان را یاری نمائیم» «اِنَّ الخُمْسَ عَونَنا عَلی دِیننا وَ عَلی عِیالِنا وَ‌ علی مَوالینا»( وسائل، ج 6، باب 3، ص 375، ح 2)

چه سهم سادات آن موجب رفع نیازمندیهای سادات فقیر، یتیم، درمانده می گردد چنانکه زکات که بر آنها حرام است برای اداره و رفع گرفتاریهای مستمندان دیگر جامعه می باشد. و سهم امام آن به امام علیه السلام و سایر رهبران دینی امکان می دهد که دین را ترویج کرده و تشکیلات آن را اداره کنند و مصالح جامعه را تأمین نمایند مخصوصاً در طول تاریخ شیعه که پیوسته حکومتهای ستمگر اموال عمومی را در اختیار خود گرفته و دست امامان و رهبران دینی را از آنها کوتاه می کردند فقط خمس بوده است که بر آن قدرت نداشته و منحصراً در اختیار ائمه علیهم السّلام و علمای اسلام بوده و مؤمنین متعهد شخصاً به آنها پرداخت می کردند

اللهم صل علی محمد و آل محمد و عجل فرجهم