گوهر معرفت
عرفان و اخلاق کاربردی بر مبنای قرآن و عترت

اهمیت و ضرورت تربیت آدمی بر کسی پوشیده نیست. همه مکاتب و مذاهب نقش بی بدیل تربیت را؛ که سنگ بنای تحول و دگرگونی انسان را منجر می شود، کتمان نمی کنند. اختلافات نظام های تربیتی در اهداف و روش های تربیتی خلاصه می شود. دین اسلام نیز بر مسئله تربیت به ویژه در دوران کودکی تأکید فراوان داشته و دارد. بخش دوم از این مقاله را تقدیم می کنیم.

بسم الله الرحمن الرحیم

تربیت فرزند در سیره معصومین علیهم السلام (بخش دوّم)

تالیف: حجت الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی

الف. عوامل مؤثر در تربیت فرزندان در آغاز تولد

در سیره اهل بیت علیهم السلام آداب و سنت هایی یافت می شود که به آنها عمل می نمودند. عمل به این آداب، زمینه های مساعد تربیت را در فرزند شکل می دهد. ممکن است نقش و اهمیت برخی از این آداب و سنن در تربیت فرزند برای ما نهان باشد یا تأثیر کمتری در تربیت داشته باشد، اما به هر حال از مجموع تأثیرات جزئی است که تربیت تحقق می یابد. ذکر این نکته لازم و ضروری است که تربیت امری دفعی نیست، بلکه امری تدریجی و مستمر است که با فراهم شدن زمینه ها و از بین رفتن عوامل مراحم و استفاده از شیوه های مناسب تحقق می یابد.

برخی از این آداب عبارتند از:

1. گفتن اذان و اقامه در گوش نوزاد

نخستین کاری که پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیه السلام پس از تولد فرزند انجام می دادند، گفتن اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ نوزاد بوده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله در سفارش به حضرت علی علیه السلام فرمود: «یا علیُّ إذا وُلِدَ لَکَ غُلامٌ أو جاریةٌ فأذَّنْ فی اُذِنه الیُمنی و أقم فی الیُسری؛ فإنه لا یَضُرُّه الشیطانُ أبداً» (1) «یا علی، هرگاه پسری یا دختری برایت به دنیا آمد در گوش راست او اذان بگو و در گوش چپش اقامه؛ در این صورت شیطان هرگز به اوگزندی نمی رساند».

هم چنین در روایتی دیگر، امام سجاد علیه السلام فرمود: «إنَّ النَّبی صلی الله علیه و آله أذّنَ فی أذنِ الحسنِ علیه السلام بالصَّلاة یومَ وُلِد» (2)؛ «زمانی که حسن علیه السلام به دنیا آمد پیامبر در گوش او اذان نماز گفت».

در این باره روایات فراوان دیگری نیز وارد شده است که معصومان علیهم السلام در شندگی خویش، چنین شویه ای داشته اند و به دیگران نیز سفارش می کرده اند که این گونه عمل کنند.

2. تحنیک یا کام برداشتن

از دیگر آدابی که معصومان علیهم السلام در آغاز تولد فرزند رعایت کرده اند، برداشتن کام نوزاد است. کام برداشتن بدین معناست که مقداری خرما یا آب فرات یا تربت امام حسین علیه السلام و...را به حلق کودک بریزند. اهل بیت علاوه بر اینکه، خود به این سنت عمل می کردند، دیگران را نیز به آن سفارش می کردند. امام باقر علیه السلام فرمودند: «إذا وُلدَ لأحدِکم...لِیَحَنَّکهُ بماءِ الفُراتِ و...»(3) ؛ «هرگاه برای یکی از شما فرزندی به دنیا آمد کام او را با آب فرات بردارد.». و نیز امام صادق علیه السلام فرمود: «حنّکوا اولادکم بتربة الحسین فانّه أمان»(4) ؛ «کام فرزندانتان را با تربت حسین علیه السلام بردارین که ایمنی بخش است».

باید یادآور شویم که مستحب است کام برداشتن به دست بزرگان دین و افراد صالح و با تقوا انجام پذیرد. این امر، علاوه بر آثاری که در روایات آمده، نوعی تیمن و تبرک است و چون مستحب است هنگام کام برداشتن برا یکودک دعا کنند، دعای بزرگان برای کودک تأثیرات معنوی فراوانی خواهند داشت.

3. نام نیک

آیت الله حاج شیخ مرتضی مطهری رحمة الله علیه می فرماید: «یکی دیگر از شعارهای ما که متأسفانه جامعه ما تحت تأثیر غرب زدگی ارد از دست می دهد مسئله نامگذاری است. یا ما باید مسلمان باشیم و شعارهای اسلامی را که اعلام وابستگی ما به اسلام است حفظ و نگهداری کنیم و یا باید از اسلام استعفا بدهیم. از دست دادن تدریجی شعارها باعث می شود که بعد خود محتوا را از دست بدهیم».(5)

نام گذاری برای هر چیزی که انسان با آنها سر و کار دارد، ضروری است، زیرا انسان برای شناختن و شناساندن هر چیزی محتاج نام آن است، حتی برای شناساندن خود به دیگران، ناگریز از بیان نام است. در سیره معصومان علیهم السلام بر این مسئله بسیار تأکید شده است.

امام کاظم علیه السلام می فرمایند: «أوّلُ ما یَبَرُّ الَّجُلُ وَلَدَهُ أن یُسَمَیَهُ بِاسمٍ حَسَنٍ، فَلیُحسِّنْ أحَدُکُم اسمُ وَلَدِهِ»(6) «نخشتین بخشش و احسانی که مرد به فرزند خود می کند، این است که نام نیکویی برایش انتخاب کند، بنابراین، هر یک از شما نامی نیکو بر فرزندش نهد».

در سیره معصومان علیهم السلام انتخاب نام نیک و بامعنا از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بنابراین نام گذاری فرزندان به نام های بزرگان دین و اولیا الهی، موجی می شود فرهنگ خانواده و جامعه، روح دینی به خود بگیرد و این فرهنگ، در تربیت و هدایت فرزندان مؤثر است.

از امام صادق علیه السلام سئوال شد: آیا نام گذای (فرزندان) به نامهای ائمه سودی دارد؟ حضرت فرمد: «إی والله، وهلِ الدّینُ إلا الحُبُّ؟! قالَ اللهُ : «إن کُنتُم تُحِبُّونَ اللهَ فاتَّبِعونی یُحبِبکُم اللهُ و یَغفِر لَکُم ذُنُوبَکُم»(7)؛ «آری به خدا، مگر دین جز محبت است؟ خداوند فرموده است: «اگر دوست دارید ازمن پیروی کنید تا خدا دوستتان بدارد و گناهانتان را ببخشاید».

همچنین پیامبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السلام نام های زشت افراد و حتی مکان ها را عوض می کردند و بجای آ»نام های نیکو انتخاب می کردند. امام باقر علیه السلام می فرمایند: «کانَ رسولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) یُغَیِّر الأسماءَ القبیحَة فی الِّجالِ والبُلدان»(8) ؛ «رسول خدا نام های زشت مردها و شهرها را تغییر می داد».

(ذکر این نکته خالی از لطف نیست که در بعضی از روایت ها نام گذاری فرزند، پیش از تولد مطرح شده و در بعضی؛ نام گذاری، به همراه عقیقه در روز هفتم انجام می گیرد).

4. عقیقه

از مهم ترین آداب و سنت هایی که در رفتار و گفتار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام آن حضرت بر آن تأکید فراوان شده، عقیقه برای فرزند است. تأکید بر عقیقه به حدی است که در برخی از روایات انجام آن واجب دانسته شده است. امام کاظم علیهم السلام می فرماید: «العقیقة واجبة اذا ولد للرجل ولد»(9)؛ «هنگامی که مردی صاحب فرزند می شود عقیقه بر او واجب است.»

همچنین برخی از فقهای شیعه و اهل سنت به وجوب آن فتوا داده اند، ولی اکثر فقهای شیعه بر استحباب آن تأکید کرده اند. حقیر درباره استحباب عقیقه و آثار و شرائط آن مقاله را نوشتم که در سایت گوهر معرفت قابل دسترسی است

ادامه دارد...

(1). میزان الحکمة، ح 447، ج 1.

(2). همان، ح 449

(3). همان، ح 450

(4). مستدرک الوسائل، ج 15، ص 138.

(5). پانزده گفتار، ص 185و 186.

(6). میزان الحکمه، ح 8909.

(7). تفسیر العیاشی، ج 1، ص 168 و میزان الحکمه، ح 8913.

(8). بحارالانوار، ج 104، ص 127 و میزان الحکمه، ح 8914.

(9). کافی، ج 6، ص 24.