گوهر معرفت
عرفان و اخلاق کاربردی بر مبنای قرآن و عترت

درباره روزه روز عاشورا اقوال متعددی از ناحیه بزرگان در قدیم و جدید وجود دارد در این مقاله تحقیقی از جانب حجت الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی صورت گرفته که در یک جمع بندی به نظری متفاوت رسیده اند که از نظر خوانندگان محترم می گذرد.

بسم الله الرحمن الرحیم

تحقیقی درباره روزه روز عاشورا

منبع: سلسله مقالات، تالیف حجة الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی

در این باب دو دسته از روایات وجود دارد:

اول : روایاتی که روزه روز عاشورا را مجاز و یا حتی مستحب می داتند که به دو نمونه از آن اشاره می شود:

روزه عاشوراء کفاره گناهان یک سال است

امام باقر علیه السلام فرمودند: صِیَامُ یَوْمِ عَاشُورَاءَ کَفَّارَةُ سَنَة (وسائل‏الشیعة ج : 10 ص : 457)

(روزه روز عاشورا کفاره گناهان یک سال است؛ یعنی سبب آمرزش گناهان یک سال گذشته می شود.)

روز عاشورا، چون روز مبارکی است، روزه اش مستحب است

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ لَزِقَتِ السَّفِینَةُ یَوْمَ عَاشُورَاءَ عَلَى الْجُودِیِّ فَأَمَرَ نُوحٌ ع مَنْ مَعَهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَنْ یَصُومُوا ذَلِکَ الْیَوْمَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع أَ تَدْرُونَ مَا هَذَا الْیَوْمُ هَذَا الْیَوْمُ الَّذِی تَابَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ عَلَى آدَمَ وَ حَوَّاءَ وَ هَذَا الْیَوْمُ الَّذِی فَلَقَ اللَّهُ فِیهِ الْبَحْرَ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ فَأَغْرَقَ فِرْعَوْنَ وَ مَنْ مَعَهُ وَ هَذَا الْیَوْمُ الَّذِی غَلَبَ فِیهِ مُوسَى ع فِرْعَوْنَ وَ هَذَا الْیَوْمُ الَّذِی وُلِدَ فِیهِ إِبْرَاهِیمُ ع وَ هَذَا الْیَوْمُ الَّذِی تَابَ اللَّهُ فِیهِ عَلَى قَوْمِ یُونُسَ وَ هَذَا الْیَوْمُ الَّذِی وُلِدَ فِیهِ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ ع وَ هَذَا الْیَوْمُ الَّذِی یَقُومُ فِیهِ الْقَائِمُ علیه السلام (وسائل‏الشیعة ج : 10 ص : 458)

( امام باقر علیه السلام می فرمایند: روز عاشورا روزی است که کشتی نوح علیه السلام به سلامت به خشکی نشست بنابراین حضرت نوح به تمام کسانی که از انسان ها و جنیان با او بودند دستور داد که به شکرانه این امر این روز را روزه بدارند بعد حضرت باقر علیه السلام فرمودند: آیا می دانید روز عاشورا چه روزی است ؟ روزی است که خدای متعال توبه آدم و حواء را پذیرفت و روزی است که دریا برای موسی علیه السلام و همراهانش شکافته شد و فرعون در دریا غرق شد عاشورا روزی است که حضرت ابراهیم علیه السلام در آن روز به دنیا آمد و نیز توبه حضرت یونس علیه السلام در آن روز پذیرفته شد و عاشورا همچنین روزی است که جناب عیسی علیه السلام در آن روز به دنیا آمد و روز عاشورا روز قیام قائم ما اهل بیت است )

دوم : روایاتی که روزه عاشورا را مکروه و یا حتی حرام می دانند که بعضی از آنان اشاره می شود:

روزه ماه رمضان، ناسخ روزه عاشوراء می باشد

محمد بن مسلم و زراره بن أعین از أبا جعفر؛ امام باقر علیه السلام درباره صوم روز عاشوراء سئوال می‏کنند حضرت در پاسخ می‏فرماید: فَقَالَ کَانَ‏ صَوْمُهُ‏ قَبْلَ‏ شَهْرِ رَمَضَانَ‏ فَلَمَّا نَزَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ تُرِکَ. (من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 51، ح 224)

(قبل از وجوب روزه ماه رمضان روزه آن واجب بود؛ اما با نازل شدن وجوب این ماه، روزه عاشوراء ترک گردید.)

در روایتی دیگر راوی می‏گوید: از امام باقر علیه السلام در باره صوم روز عاشوراء سئوال نمودم؛ حضرت فرمودند: فَقَالَ صَوْمٌ‏ مَتْرُوکٌ‏ بِنُزُولِ‏ شَهْرِ رَمَضَانَ‏ وَ الْمَتْرُوکُ بِدْعَة. (کافی، ج 4، ص 146، باب صوم عاشوراء و عرفه، حدیث 4.)

(روزه‏ای است که با وجوب روزه ماه رمضان ترک گردید و روزه گرفتن در روزه متروک بدعت محسوب می‏گردد.)

روزه عاشوراء به خاطر شهادت امام حسین علیه السلام، سنت بنی امیه است

در روایتی دیگر شخصی از امام صادق علیه السلام راجع به روزه گرفتن در روز عاشوراء سئوال می‏کند حضرت می‏فرماید: ذاک یوم قتل فیه الحسین علیه السلام، َ ذَاکَ یَوْمٌ قُتِلَ فِیهِ الْحُسَیْنُ ع فَإِنْ‏ کُنْتَ‏ شَامِتاً فَصُمْ‏ ثُمَّ قَالَ إِنَّ آلَ أُمَیَّةَ نَذَرُوا نَذْراً إِنْ قُتِلَ الْحُسَیْنُ ع‏ أَنْ یَتَّخِذُوا ذَلِکَ الْیَوْمَ عِیداً لَهُمْ یَصُومُونَ فِیهِ شُکْراً وَ یُفَرِّحُونَ أَوْلَادَهُمْ فَصَارَتْ فِی آلِ أَبِی سُفْیَانَ سُنَّةً إِلَى الْیَوْمِ‏ فَلِذَلِکَ یَصُومُونَهُ وَ یُدْخِلُونَ عَلَى عِیَالاتِهِمْ وَ أَهَالِیهِمُ الْفَرَحَ ذَلِکَ الْیَوْمَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الصَّوْمَ لَا یَکُونُ لِلْمُصِیبَةِ وَ لَا یَکُونُ إِلا شُکْراً لِلسَّلَامَةِ وَ إِنَّ الْحُسَیْنَ ع أُصِیبَ یَوْمَ عَاشُورَاءَ- فَإِنْ کُنْتَ فِیمَنْ أُصِیبَ بِهِ فَلَا تَصُمْ وَ إِنْ کُنْتَ شَامِتاً مِمَّنْ سَرَّهُ سَلَامَةُ بَنِی أُمَیَّةَ فَصُمْ شُکْراً لِلَّهِ تَعَالَى‏ (امالی شیخ طوسی، ص 667)

( روز عاشورا روز شهادت امام حسین است. اگر می‏خواهی به حسین شماتت کنی (از بلایی که به آنها وارد شده اظهار خشنودی کنی) در روز عاشورا روزه بگیر. بنی امیه لعنه اللَّه علیهم و آن افرادی از اهل شام که آنان را در کشتن حسین اعانت نمودند نذر کردند: اگر حسین کشته شود و اشخاصی که از آنان بر حسین علیه السلام خروج کرده‏اند سالم بمانند و مقام خلافت نصیب آل ابو سفیان شود روز عاشورا را برای خود عید قرار دهند و آن روز را براى شکرگزارى روزه بگیرند. لذا این موضوع تا امروز بین مردم سنت و معمول شد و مردم عموما به آنان اقتدا کردند. آری به این علت است که روز عاشورا را روزه می‏گیرند و در این روز اهل و عیال خود را مسرور می‏کنند. سپس حضرت فرمود: آری! روزه این روز برای مصیبت نیست. چون فقط برای سپاس از جهت سلامتی بنی امیه است. حسین علیه السلام در این روز مصیبت دیده ‏است، اگر تو هم مصیبت زده هستی این روز را روزه نگیر و اگر از کسانی هستی که قصد شماتت اهل بیت را داشته و سلامت بنی امیّه تو را خشنود کرده این روز را روزه بدار.)

در روایت دیگری است که شخصی از امام رضا علیه السلام راجع به روزه عاشورا سوال می کند حضرت می فرمایند: عَنْ صَوْمِ ابْنِ مَرْجَانَةَ تَسْأَلُنِی ذَلِکَ یَوْمٌ صَامَهُ الْأَدْعِیَاءُ مِنْ آلِ زِیَادٍ لِقَتْلِ الْحُسَیْنِ ع وَ هُوَ یَوْمٌ یَتَشَأَّمُ بِهِ آلُ مُحَمَّدٍ ص وَ یَتَشَأَّمُ بِهِ أَهْلُ الْإِسْلَامِ وَ الْیَوْمُ الَّذِی یَتَشَأَّمُ بِهِ أَهْلُ الْإِسْلَامِ لَا یُصَامُ وَ لَا یُتَبَرَّکُ بِهِ ...(الکافی ج : 4 ص : 146)

( امام رضا علیه السلام در جواب فرمودند: آیا از روزه روزی سوال می کند که ابن مرجانه در آن روز روزه می گرفت؟ و ادامه دادند: روز عاشورا روزی است که دشمنان ما و آل زیاد بخاطر قتل حسین علیه السلام آن روز را روزه می گیرند روز عاشورا روزی است که برای اهل بیت و اهل اسلام روز ناگواری است و روزی که اهل اسلام آن را ناگوار بدانند آن را نباید روزه گرفت ... )

آتش جهنم؛ بهره روزه داری عاشورا است

در روایتی دیگر زید نرسی از زراره این‌گونه نقل می‌کند:  عَنْ زَیْدٍ النَّرْسِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ عُبَیْدَ بْنَ زُرَارَةَ یَسْأَلُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ صَوْمِ یَوْمِ عَاشُورَاءَ فَقَالَ مَنْ‏ صَامَهُ‏ کَانَ‏ حَظُّهُ‏ مِنْ‏ صِیَامِ ذَلِکَ الْیَوْمِ حَظَّ ابْنِ مَرْجَانَةَ وَ آلِ زِیَادٍ قَالَ قُلْتُ وَ مَا کَانَ حَظُّهُمْ مِنْ ذَلِکَ الْیَوْمِ قَالَ النَّارُ أَعَاذَنَا اللَّهُ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ عَمَلٍ یُقَرِّبُ مِنَ النَّارِ. (الکافی، ج 4، ص147، شماره 6 ـ تهذیب، ج4، ص301، شماره912 ـ الإستبصار، ج2، ص135، شماره 443. )

( زید نرسی می‌گوید: از عبید بن زراره شنیدم که از أبا عبد الله علیه السلام راجع به روزه عاشورا سؤال نمود. حضرت فرمود: کسی که این روز را روزه بدارد حظ و نصیبش از این روز همان خواهد بود که ابن مرجانه و آل زیاد از این روز بردند. می‌گوید: گفتم حظ و نصیب آنان در این روز چه بود؟ فرمود: آتش جهنم! و به خدا پناه می‌بریم از عملی که نتیجه آن آتش باشد!)

پاداش روزه داری عاشورا غضب خداوند است:

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ‏ صَوْمِ‏ تَاسُوعَاءَ وَ عَاشُورَاءَ مِنْ شَهْرِ الْمُحَرَّمِ فَقَالَ تَاسُوعَاءُ یَوْمٌ حُوصِرَ فِیهِ الْحُسَیْنُ ع وَ أَصْحَابُهُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ بِکَرْبَلَاءَ وَ اجْتَمَعَ عَلَیْهِ خَیْلُ أَهْلِ الشَّامِ وَ أَنَاخُوا عَلَیْهِ وَ فَرِحَ ابْنُ مَرْجَانَةَ وَ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ بِتَوَافُرِ الْخَیْلِ وَ کَثْرَتِهَا وَ اسْتَضْعَفُوا فِیهِ الْحُسَیْنَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ أَصْحَابَهُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ أَیْقَنُوا أَنْ لَا یَأْتِیَ الْحُسَیْنَ ع نَاصِرٌ وَ لَا یُمِدَّهُ أَهْلُ الْعِرَاقِ بِأَبِی الْمُسْتَضْعَفُ الْغَرِیبُ ثُمَّ قَالَ وَ أَمَّا یَوْمُ عَاشُورَاءَ فَیَوْمٌ أُصِیبَ فِیهِ الْحُسَیْنُ ع صَرِیعاً بَیْنَ أَصْحَابِهِ وَ أَصْحَابُهُ صَرْعَى حَوْلَهُ عُرَاةً أَ فَصَوْمٌ یَکُونُ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ کَلَّا وَ رَبِّ الْبَیْتِ الْحَرَامِ مَا هُوَ یَوْمَ صَوْمٍ وَ مَا هُوَ إِلَّا یَوْمُ حُزْنٍ وَ مُصِیبَةٍ دَخَلَتْ عَلَى أَهْلِ السَّمَاءِ وَ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ جَمِیعِ الْمُؤْمِنِینَ وَ یَوْمُ فَرَحٍ وَ سُرُورٍ- لِابْنِ مَرْجَانَةَ وَ آلِ زِیَادٍ وَ أَهْلِ الشَّامِ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ عَلَى ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ ذَلِکَ یَوْمٌ بَکَتْ عَلَیْهِ جَمِیعُ بِقَاعِ الْأَرْضِ خَلَا بُقْعَةِ الشَّامِ فَمَنْ صَامَهُ أَوْ تَبَرَّکَ بِهِ حَشَرَهُ اللَّهُ مَعَ آلِ زِیَادٍ مَمْسُوخُ الْقَلْبِ مَسْخُوطٌ عَلَیْهِ وَ مَنِ ادَّخَرَ إِلَى مَنْزِلِهِ ذَخِیرَةً أَعْقَبَهُ اللَّهُ تَعَالَى نِفَاقاً فِی قَلْبِهِ إِلَى یَوْمِ یَلْقَاهُ وَ انْتَزَعَ الْبَرَکَةَ عَنْهُ وَ عَنْ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ وُلْدِهِ وَ شَارَکَهُ الشَّیْطَانُ فِی جَمِیعِ ذَلِک‏ (وسائل الشیعه ، ج 10، ص 460.)

 (از أبا عبد الله؛ امام صادق علیه السلام در باره روزه گرفتن تاسوعاء و عاشورای از ماه محرم سؤال نمودم؟ حضرت فرمود:... این روز‌ها برای روزه گرفتن نیست، چون این روز‌ها روز حزن و مصیبت أهل آسمان‌ها و أهل زمین و همه مؤمنین است و روز فرح و سرور ابن مرجانه و آل زیاد و أهل شام است، که غضب خدا بر آنان و ذریه آنان باد...)

و بسیاری از روایات دیگر که در این مجال به همین مقدار بسنده می‌کنیم.

اقوال علمای شیعه

در باره روزه عاشوراء میان علمای شیعه اقوال متعددی است

قول اول:

بعضی از علمای شیعه در صوم روز عاشوراء حکم به حرمت داده‌اند مانند: مرحوم خوانساری در جامع المدارک  و یا مرحوم محدث بحرانی در حدائق: و یا مرحوم نراقی در مستند الشیعه

قول دوم :

اکثریت علمای از متأخرین مانند: سید یزدی صاحب عروه و مرحوم بروجردی و حکیم و آیت الله خمینی و غالب شارحان عروه الوثقى، و یا موجودین در زمان حاضر جانب کراهت را اختیار نموده‌اند.( العروه الوثقى، سید یزدی، ج 3، ص 657)

قول سوم:

گروه اندکی نیز روزه گرفتن به نیّت حزن و اندوه و نه به نیت تبرک جستن به شکلی که بنی امیّه کردند را تا عصر روز عاشوراء و سپس افطار کردن قبل از غروب را (ترجیحاً با تربت سیدالشهداء علیه السّلام) مستحب دانسته و این را، راه جمع بین اخبار ناهیه و اخبار وارده در استحباب صوم عاشوراء دانسته‌اند، مانند آن‌چه که شیخ در استبصار (استبصار، شیخ طوسی، ج2، ص 136) با استفاده از روایت زیر انجام داده است:

رَوَى عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سِنَانٍ قَالَ‏ دَخَلْتُ عَلَى سَیِّدِی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع فِی یَوْمِ عَاشُورَاءَ فَأَلْفَیْتُهُ کَاسِفَ‏ اللَّوْنِ‏ ظَاهِرَ الْحُزْنِ‏ وَ دُمُوعُهُ تَنْحَدِرُ مِنْ عَیْنَیْهِ کَاللُّؤْلُؤِ الْمُتَسَاقِطِ فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مِمَّ بُکَاؤُکَ لَا أَبْکَى اللَّهُ عَیْنَیْکَ فَقَالَ لِی أَ وَ فِی غَفْلَةٍ أَنْتَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیِّ أُصِیبَ فِی مِثْلِ هَذَا الْیَوْمِ فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی فَمَا قَوْلُکَ فِی صَوْمِهِ فَقَالَ لِی صُمْهُ مِنْ غَیْرِ تَبْیِیتٍ وَ أَفْطِرْهُ مِنْ غَیْرِ تَشْمِیتٍ وَ لَا تَجْعَلْهُ یَوْمَ صَوْمٍ کَمَلًا وَ لْیَکُنْ إِفْطَارُکَ بَعْدَ صَلَاةِ الْعَصْرِ بِسَاعَةٍ عَلَى شَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ فَإِنَّهُ فِی مِثْلِ ذَلِکَ الْوَقْتِ مِنْ ذَلِکَ الْیَوْمِ تَجَلَّتِ الْهَیْجَاءُ عَنْ آلِ رَسُولِ اللَّهِ وَ انْکَشَفَتِ الْمَلْحَمَةُ عَنْهُم‏... (مصباح المتهجد، شیخ طوسی، ص 547.)

( عبد الله بن سنان از امام صادق علیه السلام روایت می‌کند: روز عاشورا به محضر آن حضرت مشرف شدم و آن حضرت را با رنگی تیره و گرفته و حزنی که در چهره ظاهر بود و اشکی که هم‌چون دانه‌های لؤلؤ از چشمان مبارک جاری بود مشاهده نمودم، عرض کردم: یا ابن رسول الله! خداوند چشمانتان را نگریاند گریه شما به خاطر چیست؟ حضرت فرمودند: آیا غافلی و نمی‌دانی که حسین علیه السلام در مثل امروزی به مصائب مبتلا شده است؟ عرض کردم: ای سید و آقای من! نظرتان در باره روزه گرفتن در این روز چیست؟ حضرت فرمودند: این روز را روزه بدار؛ اما بدون این که آن را به پایان برسانی أفطار کن و بدون آن‌که از آن انتظار رحمت داشته باشی و آن را صوم کامل قرار نده و بعد از ساعتی از نماز عصر گذشته با جرعه‌ای از آب آن را افطار کن...)

قول چهارم: نظر مولف درباره روزه عاشورا 

برخی از موضوعات دارای دو حکم اولی و ثانوی هستند که حکم اولی اصلی و حکم ثانوی به جهت عروض عنوانی دیگر است که اگر آن جهت عارضی از بین برود حکم آن موضوع به همان حکم اولی و اصلی برمی گردد

 حقیقت آنست که روزه روز عاشورا هم از این قبیل است یعنی یک حکم اولی و اصلی دارد که همان مشروع بودن و جواز و حتی طبق برخی روایات استحباب آن به جهت تقرب الی الله است که این حکم در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و بعد از ایشان پابرجا بوده است و در این حکم فرقی بین این روز با سایر روزها نبوده است؛ اما در زمان امام صادق علیه السلام به جهت اینکه روزه این روز از جانب بنی امیه عنوان ثانوی پیدا کرد و جنبه شکرانه و تبرک بخاطر شهادت سیدالشهداء علیه السلام پیدا کرد به کراهت شدید تغییر پیدا کرد و دارای یک حکم ثانوی و عارضی شد چنانچه به این معنا در زیارت عاشورا تصریح شده و آمده که: اللّهُمّ إنّ هذا یومٌ تبرَّکَت به بَنوأُمیّه و ابنُ آکِلةِ الأکباد ...؛ «پروردگارا امروز روزى است که بنى‏ امیّه و فرزند هند جگرخوار، آن را مبارک و میمون مى ‏شمارند ....»

حالا اگر در زمان ما معلوم شود که دیگر آن عنوان ثانوی (یعنی روزه بخاطر تبرک) نیست حکم روزه روز عاشورا به همان حکم اولی و اصلی بازمی گردد.

حتی باید گفت: امّا در زمان ما که دیگر روزه‏اى بدین جهت گرفته نمى‏ شود و اثرى از آن آداب و رسوم گذشته موجود نمى ‏باشد، دیگر منعى براى روزه گرفتن در روز عاشورا وجود نخواهد داشت و استحباب روزه به حکم اوّلى و بدوى خویش به حال خود باقى خواهد بود؛ زیرا نه روزه‏ دارى به چنین قصدى دیگر وجود دارد و نه روزه ‏دارى چنین نیّت و قصدى خواهد نمود!

پس روزه روز عاشورا در زمان ما نه تنها مباح است بلکه تحت عنوان تقرب بالله در یک روز مقدس طبق روایات صحیحه که در این مقاله در دسته اول ذکر شد، دارای استحباب است.

نظر علامه طهرانی ره درباره روزه روز عاشورا

استاد ما مرحوم علّامه طهرانی رضوان الله علیه در بعضى از سنوات، روز عاشورا را به روزه‏دارى مى‏گذراندند و آن را سیره اولیای الهی می دانستند.