گوهر معرفت
عرفان و اخلاق کاربردی بر مبنای قرآن و عترت

بسم الله الرحمن الرحیم

طهور جان (اهمیت و فضیلت غُسل جمعه در سیره اولیاء الهی)

سلسله مقالات تالیف حجت الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی

یکی از دستورات بسیار موکَّد دین اسلام، غسل جمعه است به گونه ای که فقیه بزرگوار مرحوم سید یزدی رحمة الله علیه در کتاب عروة الوثقی بر اساس روایات فراوان، فرموده است: وَ رُجحَانُهُ مِنَ الضَرُورّیَات.‏

(رجحان غسل جمعه آن قدر مورد وضوح و روشنی است که جزو ضروریات شده است)

در مستحب بودن غسل جمعه فرقی بین زن و مرد، مسافر و غیر مسافر، آزاد و برده و کسی که نماز جمعه می خواند یا نماز ظهر نیست، بلکه اقوی آن است که بر بچه ی ممیز نیز مستحب است و نسبت به مردان تأکید بیشتری شده است. و حتی بنابر قول نزدیک به حق، غسل جمعه از زن حائض هم صحیح است. (احکام عمومی،ج۲،ص۳۳)

مرحوم کلینی، صاحب کتاب کافی با سند خودش از وجود مقدس عالم آل محمد، حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام نقل کرده که راوی از امام هشتم درباره ی حکم غسل روز جمعه سوال کرد و امام علیه السلام فرمود: وَاجِبٌ عَلَى کُلِّ ذَکَرٍ وَ أُنْثَى عَبْدٍ أَوْ حُرٍّ.

(غسل جمعه بر هر مرد و زن چه آزاد و چه عبد واجب است)

امام صادق علیه السلام می فرمایند: الْغُسْلُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ عَلَى الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ فِی الْحَضَرِ وَ عَلَى الرِّجَالِ فِی السَّفَرِ وَ لَیْسَ عَلَى النِّسَاءِ فِی السَّفَرِ ( وسائل‏الشیعة ج : 3 ص : 312 )

(غسل جمعه بر هر مرد و زن واجب (استحباب تاکیدی) است چه در شهر خود باشند و یا مسافر باشند و فقط به جهت تخفیف از زنان در سفر برداشته شده است)

در اهمیت غسل جمعه همین بس که بعضی از فقهاء مانند مرحوم کلینی و صدوق و شیخ بهائی رحمة الله علیهم بنابر آنچه از آن بزرگوار نقل شده، فتوای به وجوب داده اند که البته لفظ وجوب در بسیاری از روایات ذکر شده است.

البته با تتبُّع و دقّت بیشتر و جمع بندی روایات متعدد در این باب، در نهایت این نتیجه به دست می آید که غسل جمعه برای مردان و  زنان، از با فضیلت ترین و تاکیدی ترین مستحبات است و ترک آن کراهت دارد. و فقط به جهت تخفیف و رعایت حالِ زنان در سفر، آن هم در صورت عدم دسترسی آسان به آب، استحباب آن برداشته شده است.

غسل در اشک زدم کاهل طریقت گویند           

پاک شو اول و پس دیده بر آن پاک انداز

بیان این نکته ضروری است که برداشته شدن حکم استحبابی در مورد غسل جمعۀ زنان در سفر، به این دلیل بوده که در سابق دسترسی به آب برای خانم ها مشکل تر بوده لذا حکم استحبابش برداشته شده است ولی به با توجه به اینکه امروزه در سفر دسترسی به آب و استحمام آنچنان سختی ندارد، باز حکم تاکیدی استحباب بر زنان در سفر همچنان بر قوت خودش باقیست.

در روایتی امام صادق علیه السلام می فرمایند: أَنَّهُ رُخِّصَ لِلنِّسَاءِ فِی السَّفَرِ لِقِلَّةِ الْمَاءِ. (وسائل‏الشیعة ج : 3 ص : 312)

(اینکه حکم غسل جمعه از زنان در سفر برداشته شده به جهت کمی آب در سفر است)

بنابراین اگر آب در دسترس باشد و به دست آوردنش آسان باشد باز کماکان حکم غسل و تاکید استحبابی آن بر زنان در سفر جاری است.

در روایی دیگر امام باقر علیه السلام با تاکید می فرمایند: لَا تَدَعِ الْغُسْلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَإِنَّهُ سُنَّةٌ وَ شَمَّ الطِّیبِ إِلَى أَنْ قَالَ وَ قَالَ الْغُسْلُ وَاجِبٌ یَوْمَ الْجُمُعَةِ ( وسائل‏الشیعة ج : 3 ص : 312 )

(غسل جمعه را ترک نکنید چرا که آن سنتی است موکَّد)

رسول گرامى اسلام صلی الله علیه و آله در معراج مشاهده فرمود که فرشتگان براى کسانى‏ که روز جمعه غسل‏ جمعه‏ می کنند، طلب مغفرت مى‏ نمایند و مى ‏گویند: اللهم اغفر للذین یغتسئلون یوم الجمعة. ( مستدرک الوسائل، ج 6، ص 91 )

(خدایا غفران و رحمت خودت را شامل کسانی گردان که غسل جمعه می کنند)

در باب آثار این غسل امام صادق علیه السلام می فرمایند: غُسْلُ یَوْمِ الْجُمُعَةِ طَهُورٌ وَ کَفَّارَةٌ لِمَا بَیْنَهُمَا مِنَ الذُّنُوبِ مِنَ الْجُمُعَةِ إِلَى الْجُمُعَةِ (همان )

(غسل جمعه هم طهارت است و هم کفاره تمام گناهان هفته)

و در روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده است: مَنِ اغتَسَلَ غُسلَ الجُمعَةِ أربَعِینَ جُمعَةً لَم یَتَفَسَخ بَدَنَهُ فِی القَبرِ.

(هر کس موفق شود چهل جمعه پشت سر هم غسل کند، بدنش در قبر متلاشی نشده و نخواهد پوسید.)

در مورد فلسفه و علت تشریع غسل جمعه از امام رضا علیه السلام سوال شده است که در جواب فرموده اند:

إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَتَمَّ صَلَاةَ الْفَرِیضَةِ بِصَلَاةِ النَّافِلَةِ وَ أَتَمَّ صِیَامَ الْفَرِیضَةِ بِصِیَامِ النَّافِلَةِ وَ أَتَمَّ وُضُوءَ الْفَرِیضَةِ بِغُسْلِ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فِیمَا کَانَ مِنْ ذَلِکَ مِنْ سَهْوٍ أَوْ تَقْصِیرٍ أَوْ نِسْیَانٍ.

(خدای متعال نقصان و کمبود هایی که از طرف مکلف در نماز واجب پیدا می شود را بوسیله نمازهای نافله جبران می کند و همینطور اگر در طول هفته در وضوهای واجب، نقصانی حاصل شده باشد آن را بوسیله غسل جمعه بر طرف  مینماید)

امیر المومنین علیه السلام در مورد آثار وضعی و ملکوتی غسل جمعه می فرمایند: غسل جمعه چنان اثری دارد که طهارت و نورانیت آن تا جمعه بعد باقی می ماند.

و از طرفی آنقدر ترک غسل جمعه در نزد ائمه اطهار سلام الله علیهم اجمعین مذموم و قبیح بوده که در کتاب کافی ذکر شده وقتی امیر المومنین علیه السلام می خواست شخصی را سرزنش و توبیخ کند فرمود: وَ اللَّهِ لَأَنْتَ أَعْجَزُ مِنَ التَّارِکِ الْغُسْلِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ.

(قسم به خدا که تو از کسی که غسل جمعه را ترک می کند ناتوانتر و بدتری.)

از دستورات اکید و دائم عرفای بالله و اولیای الهی انجام غسل جمعه بوده و مرحوم سیدنا الاستاد علامه طهرانی اعلی الله مقامه الشریف آن را یکی از دستورات سلوکی برای سالکین راه خدا می دانستند و بر انجام آن بسیار تاکید داشتند و می فرمودند: به هیچوجه نباید ترک شود.

در روایتی امام صادق علیه السلام می فرمایند: لا یَتْرُکُ غُسْلَ یَوْمِ الْجُمُعَةِ إِلا فَاسِقُ‏. (بحارالانوار، ج 86، ص 356)

(انسانی که فاسق است غسل جمعه را بدون هیچ عذری ترک می کند)

و خود علامه و اساتیدشان بر انجام غسل جمعه حتی در سفر با اینکه در سابق دسترسی به آب قدری سخت بوده و مثل امروزه خانه ها مجهز به حمام های شخصی نبوده، مقید بودند و در ضمن مطلبی راجع به مرحوم انصاری رحمة الله علیه می فرمایند: ما کراراً روزهاى جمعه که در همدان بودیم، با ایشان به حمّام میرفتیم براى غسل جمعه و تنظیف (البتّه حمّامهاى عمومى) بدن ایشان( بر اثر عبادت و تحمل مشقات و مصائب و ریاضت های شرعی) بقدرى ضعیف و نحیف بود که جز استخوان چیز دیگرى نبود. و چون قامتشان بلند بود، حقّاً این سر بر روى قفسه سینه سنگینى مى‏نمود، و دو پایشان مانند چوبهاى باریکى بود که به هم پیوسته‏اند. استخوانهاى منحنى سینه شان یکایک قابل شمارش بود. رحمةُ اللَه علیه رَحمةً واسعةً. (روح مجرد ص 54)

از نظرات فقهی سیدنا الاستاد این بود که غسل جمعه (و هر غسل مستحبی که در شرع وارد است) کفایت از وضوء کرده و می توان با آن نماز را بجای آورد که نظر فقهی حقیر هم بر همین است.

در کتاب شریف لب اللباب که یک رساله سلوکی است یکی از شرایطی را که سالک الی الله باید بر آن مداومت داشته باشد را غسل جمعه می دانند و می فرمایند:

دوام طهارت‏ و آن عبارت است از دوام وضوء و اغسال واجبه و غسل جمعه و سایر اغسال مستحبّه حتّى الإمکان.( رساله لب اللباب در سیر و سلوک اولى الألباب ص 130)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می فرمایند: مَنِ اغْتَسَلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ مُحِیَتْ ذُنُوبُهُ وَ خَطَایَاهُ‏. (بحارالانوار، ج 78، ص 127)

(کسی که روز جمعه غسل کند تمام گناهان و خطاهایش محو و نابود می گردد)

اما در مورد وقت غسل جمعه باید گفت وقت آن از اذان صبح روز جمعه است تا اذان ظهر که از میان این ساعات هر چه انجام غسل به وقت اذان ظهر نزدیکتر باشد فضیلت آن بیشتر است همانطور که امام رضا علیه السلام می فرمایند:  وَ أَفْضَلُ أَوْقَاتِهِ قَبْلَ الزَّوَالِ.

(بهترین وقت غسل جمعه نزدیک به اذان ظهر است)

و آنقدر این غسل جمعه اهمیت دارد و با فضیلت است که بر اساس روایات اگر کسی بیم آن را داشته باشد که در جمعه دسترسی به آب ندارد و یا وقت انجام غسل را ندارد به او اجازه داده اند که یک روز جلوتر و در پنجشنبه نیت کند و غسل را انجام داده و خود را از فیض غسل جمعه و استحباب آن بهره مند سازد و اتفاقا به شواهد روایات، در مواردی بوده که خود ائمه علیهم السلام بجای روز جمعه روز پنجشنبه غسل کردند.

امام صادق علیه السلام به اصحابشان فرمودند: إِنَّکُمْ تَأْتُونَ غَداً مَنْزِلًا لَیْسَ فِیهِ مَاءٌ فَاغْتَسِلُوا الْیَوْمَ لِغَدٍ فَاغْتَسَلْنَا یَوْمَ الْخَمِیسِ لِلْجُمُعَةِ. (وسائل‏الشیعة ج : 3 ص : 321)

(ممکن است شما در روز جمعه در جایی باشید که آب در آنجا نیست پس خوب است که روز پنجشنبه نیت و غسل جمعه کنید)

غسل جمعه به دلیل فزونی استحباب و فضیلت از مستحباتی است که قضا دارد  

اگر کسی غسل جمعه را به هر دلیلی نتوانست انجام دهد دو وقت برای قضای او در نظر گرفته شده است یکی بعد از ظهر جمعه تا غروب و اگر این هم ممکن نشد از صبح شنبه تا ظهر وقت دارد و قضای غسل جمعه در این دو وقت مستحب است.

از امام صادق علیه السلام در مورد قضای غسل جمعه سوال شد که حضرت فرمودند:  یَقْضِیهِ مِنْ آخِرِ النَّهَارِ فَإِنْ لَمْ یَجِدْ فَلْیَقْضِهِ یَوْمَ السَّبْتِ (وسائل ‏الشیعة ج : 3 ص : 321)

( قضای غسل جمعه را بعد از ظهر جمعه بجا آورد اگر باز نتوانست در روز شنبه وقت دارد که قضا کند )

کوتاه سخن آنکه: طبق آنچه که از روایات استنباط می شود و قریب به اتفاق فقهای عظام هم بر آن فتوا داده اند، بهترین و با فضیلت ترین وقت غسل جمعه، از طلوع صبح روز جمعه تا اذان ظهر جمعه می باشد و البته هر چه به ظهر نزدیک تر باشد بهتر است. حال اگر کسی در این بازده زمانی نتوانست غسل را انجام دهد از ظهر تا غروب روز جمعه وقت دارد و مستحب است غسل را انجام دهد و اگر کسی در بعد از ظهر جمعه هم نتوانست غسل کند، از صبح روز بعد یعنی از اذان صبح روز شنبه تا ظهر آن روز مستحب است غسل را بجا آورد. و باز اگر کسی‌ که‌ می‌ داند در روز جمعه‌ امکان غسل جمعه را ندارد، مستحب است روز پنجشنبه‌ غسل‌ را انجام‌ دهد. البته نیت ها متفاوت است:

نیت غسل جمعه از طلوع تا ظهر باید اداء (نیت در وقت) باشد که طبق برخی از فتاوا از وضوء کفایت می کند و می توان با آن هر نماز واجب و مستحبی را خواند و نظر حقیر هم بر همین است.

نیت غسل جمعه از ظهر تا غروب روز جمعه باید به نیت ما فی الذمه باشد به این معنا که نه نیت اداء کند نه قضاء. که این غسل هم از وضوء کفایت می کند و فضیلت از دست رفته غسل جمعه را جبران می کند.

و نیت غسل جمعه در صورتی که در روز شنبه انجام گیرد قضاء است (نیت خارج از وقت) که با آن نمی توان نماز خواند و فقط جبران کننده فضیلت از دست رفته غسل جمعه است.

در وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله به امیرمومنان علیه السلام است که:

یَا عَلِیُّ عَلَى النَّاسِ فِی کُلِّ یَوْمٍ مِنْ سَبْعَةِ أَیَّامٍ الْغُسْلُ فَاغْتَسِلْ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ وَ لَوْ أَنَّکَ تَشْتَرِی الْمَاءَ بِقُوتِ یَوْمِکَ وَ تَطْوِیهِ فَإِنَّهُ لَیْسَ شَیْ‏ءٌ مِنَ التَّطَوُّعِ أَعْظَمَ مِنْهُ.( بحار الانوار ،ج 86 ،ص352 )

(یا علی در هر جمعه غسل کن اگرچه مجبور شوی غذای روز خود را بفروشی و آب بخری و غسل کنی و حتی گرسنه بمانی، زیرا هیچ سنتی بزرگتر از این نیست)

و در روایتی امیر المومنین علی علیه السلام می فرمایند: اگر خداوند همۀ عالم را بمن ببخشد ، من تمامی عالم را میدهم و در قبال آن یک انگشتری عقیق خریداری می کنم و باز آن انگشتری را فروخته وپول آن را برای انجام غسل جمعه میپردازم.

اللهم صل علی محمد و آل محمد