گوهر معرفت
عرفان و اخلاق کاربردی بر مبنای قرآن و عترت

یکى از مباحث مطرح شده در ادیان الهى  خصوصا دین مبین اسلام بحث پر دامنه و مورد تأمل شیطان مى باشد. در این مقاله طى چندین اصل  مجموع نظرات مرحوم علامه از خلال آثار ایشان پیرامون حقیقت و ماهیت شیطان از منظر اسلام بدست آمده تا مخاطب را با افکار عالى این عارف و حکیم گرانقدر در این مسأله آشنا سازد. در ادامه قسمت پنجم از این مقاله تقدیم می گردد.

اصل هفتم: شیطان هرگز در مقابل خداوند نبوده،بلکه مخلوق اوست

آنچه در اذهان بعضى از متشرّعه نقش بسته و گاه عملا به این معنا اقرار مى کنند، مطلبى است که از ظواهر بعضى از متون مقدّس زردتشتیان نیز استفاده مى شود و آن اینست که در عالم حقیقةً  دو قطب و دو محور خیر و شرّ وجود دارد و خداوند مظهر تمام خیرات و خوبى ها و خالق آن ها بوده و در مقابل شیطان مظهر تمام بدی ها و پدید آورنده شرّ در جهان خلقت مى باشد. مرحوم علّامه طهرانى رضوان الله علیه در تقریر این نظریّۀ مى فرمایند:

« آنان (ثنویّه) اهریمن را داراى وجود استقلالى در مقابل اهورامزدا مى ‏گیرند. و اینست که ایشان را از سه‏ قطب‏ و محور شهود و وجدان‏، عقل و برهان، شرع و ایمان، بر کنار زده و منعزل نموده است.

در تعلیمات اوستائى از موجودى به نام‏ اهورامزدا نام برده مى ‏شود که منشأ جمیع خیرات و برکات همچون حیات و سلامتى و رفاه و عافیت و نور و طراوت و أمثال ذلک است. و از موجودى دیگر به نام‏ انگره‏ مئنیو نام برده مى‏ شود که منشأ جمیع سیّئات و آفات و شرور و ظلمات و مرگها و امراض و أمثالها مى‏ باشد.

از بعضى تعلیمات اوستائى (وَندیدادها) ظاهر مى ‏شود که اهریمن مانند اهورامزدا خود یک موجود مستقلّ بالذّات ازلى ابدى است که آفریده ‏شده اهورامزدا نیست و لیکن اهورامزدا او را کشف نموده است. و از بعضى تعلیمات دیگر اوستا (گاتاها) روشن مى ‏شود که اهورامزدا دو موجود خلقت کرد: یکى خرد مقدّس (سپنت مئنیو) و دوّمى خرد زشت و خبیث (انگره ‏مئنیو).

ولى در هر حال انگره ‏مئنیو که موجود قبیح و زشت است، در عمل داراى استقلال مى‏ باشد. و آنچه مورد عقیده زردشتیان بوده و اینک نیز چنین است آنست که: موجودات و مخلوقات جهان به دو گروه خیر و شرّ منقسم مى‏ شوند: یکى خیرات که بایست بوده باشند و براى نظام کلّى عالم مفیدند و مردم همگى باید براى ازدیاد و بقاى آن کوشش کنند، و دوّمى شرور هستند که براى جهان مضرّند، آنها مخلوق اهورامزدا نیستند بلکه دست‏ پرورده اهریمنند و بر مردم لازمست براى برانداختن آنها از جهان تشریک مساعى نمایند. این شرور مخلوق اهریمنند، خواه خود او مخلوق اهورامزدا باشد یا نبوده باشد.

بنابراین آنچه از اوستا بدست مى‏ آید آنست که اهریمن آفریننده شرور و ظلمات و بدیهاست، و این قسمت از جهان زشتى و خباثت در مشت اوست. و او یا شریک اهورامزداست در ذات و یک اصل قدیم ازلى است، و یا مخلوق اوست و لیکن شریک اوست در خلقت و آفرینش. و در هر صورت، در عمل و خلقت داراى استقلال وجودى و سر رشته دار آفرینش و عالم تکوین و تدبیر است.» (الله شناسى ج۳ ص۱۰۶و۱۰۷)

این منطق و نگرش به شرور و خصوصا شیطان که در شماری از مکتب های فکری دیگر نیز  تقریبا با همین مشخصّات تبیین و احیاناً ترویج مى شود درست بر خلاف منطق و نگرش توحیدی قرآن کریم است که در عالم اصالت  را تنها به خداوند داده ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّ ما یَیدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُوَ الْباطِل  او را خالق تمام موجودات و اشیاء مى داند اللَّهُ خالِق کُلِّ شَییْء و در نهایت تصریح مى کند که هر جنبده ای در تحت تسلّط خداوند متعال قرار دارد که ما مِنْ دَابَّةٍ إِلاَّ هُوَ آخِرٌ بِناصِیَتِها إِنَّ رَبِّی عَلى صِراطٍ مُسْتَقیم.

روی همین جهت  مرحوم علّامه طهرانى رحمة الله عیه بعد از بیان و تقریر نظریّۀ ثنویّۀ تصریح مى فرمایند که:

«امّا در نظریّه اسلام مطلب کاملًا به عکس این نگرش مى باشد» (همان) و در جای دیگری در بیان مقابله اسلام با این اندیشه مى فرمایند:

« این یکى‏ از مظاهر قدرت‏ شگرف‏ اسلام‏ و تأثیر عمیق آن در روح ایرانیان است، که چگونه توانست مردمى را که ثنویّت با گوشت و پوستشان آمیخته شده بود و آن‏ چنان اسیر این خرافه بودند که دین خود را نیز تحت تأثیر آن تحریف مى ‏کردند- تا آنجا که برخى از خاورشناسان (دومزیل) معتقدند که: ثنویّت اساس تفکّر ایرانى است- از این پندار گرفتارکننده نجات دهد.» (الله شناسى ج۳ ص۸۵)

ادامه دارد...