گوهر معرفت
عرفان و اخلاق کاربردی بر مبنای قرآن و عترت

در اینکه خواب یکی از  نیازهای ضروری انسان است و  در بسیاری از اوقات سلامتی انسان در گرو آن است و هیچکس از آن بی نیاز نیست شکی نیست اما بحث در مقدار خواب و وقت خواب است که در آیات و روایات به آن پرداخته شده است؛ مقاله پیش رو به قلم حجة الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی که در پرسشی دراینباره قلمی شده با اندکی ویرایش تقدیم می گردد

بسم الله الرحمن الرحیم

نعمت خواب و مقدار آن در آیات و روایات

سلسله مقالات: تالیف حجة الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی

قرآن کریم خواب را یکی از آیات الهی برمی شمارد و می فرماید: وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتاً  (بنأ : 9)

( ما خواب را موجب راحتی و آرامش شما قرار دادیم )

کلمه" سبات" به معناى راحتى و فراغت است، چون خوابیدن باعث آرامش و تجدید قواى حیوانى و بدنى مى‏شود، و خستگى ناشى از بیدارى و تصرفات نفس در بدن از بین مى‏رود.

در اینکه خواب یکی از  نیازهای ضروری انسان است و  در بسیاری از اوقات سلامتی انسان در گرو آن است و هیچکس از آن بی نیاز نیست شکی نیست اما بحث در مقدار خواب و وقت خواب است که در آیات و روایات به آن پرداخته شده است

در علم روانشناسی امروزی از خواب به یک داروی طبیعی تعبیر می شود این همان حقیقتی است که آیه فوق به آن تصریح دارد

چون انسان موجودی است که هم جنبه مادی دارد هم جنبه معنوی؛ باید سعی کند هر دو جنبه خویش را مورد تقویت قرار دهد. اموری مانند پرخوری و پرخوابی جنبه مادی انسان و از نظر اخلاقی جنبه حیوانیت انسان را تقویت می کند و او را از پرداختن به مسائل معنوی باز می دارد. بنابراین در روایات تاکید شده است انسان بیش از حد مورد نیاز نخوابد و این معنای توصیه به کم خوابی است نه اینکه مقصود این باشد که مقدار مورد نیاز خود را نیز نخوابد.

روانشناسان بر این باورند که: تمام اشخاص به یک اندازه به خواب احتیاج ندارند. مقدار خواب لازم براى هر کس بستگى به سن، میزان فعالیت، سلامتى و کنترل اعصاب و هیجانات وى دارد. به‌هر حال حداقل ۶ تا ۸ ساعت خواب در هر ۲۴ ساعت براى هر فردى لازم و ضرورى است که همین معنا در روایات ما هم ذکر شده که انشاالله در سطور بعدی خواهد آمد.

جدول ذیل به مقدار خواب در سنین مختلف اشاره دارد

یکی از مواقعی که بیداری و تهجد بر خواب غلبه دارد و مقدم است وقت سحر و یا همان آخر شب است

دین مبین اسلام انسان را به زود خوابیدن و سحر خیزی ترغیب می نماید خدای متعال می فرمایند: وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً (الإسراء : 78  )

( صبح قران بخوان(می خواهد تأکید بکند) قران صبح مشهود نظر فرشتگان شب و رروز است )

روایاتی نیز از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله مبنی بر سحر خیزی نقل شده از جمله: بورک لامّتی فی بکورها: (آفرین بر امت من برای سحر خیزی آنان.)

این دستور دینی هم مثل بقیّۀ دستورات توسط افراد با هوش غیر مسلمان بصورت فطری کشف و اجراشده است مثلاً بوذرگمهر بدان عمل می نمود.حیوانات هم که در واقع مظهر استفادۀ صحیح از طبیعت هستند اکثرآ قبل از اذان صبح بیدار می شوند(حیواناتی که بعلت ترس، فعالیت آنها شبانه است فرق می کند.)

از نظر علمی نیز فواید سحر خیزی کاملاً به اثبات رسیده است،ازجمله:

1- غلظت خونی کورتیزول(هورمون ضد افسردگی و بالا برندۀ قند خون) در ریتم روزانۀ خود(سیکل سیرکادین)، صبح ها به حداکثر می رسد (25میکروگرم درصد) .

2- صبح زود ازون اطراف جو زمین تجزیه شده و اکسیژن خالص به سطح زمین میرسد.

3- درخواب طبیعی از ساعات 5-3 بامداد برخی مواد شیمیایی شبه مورفین ترشح و منجر به RELAXATION عضلانی در روز بعد برای فرد می شوند. ( مقاله سحرخیزی، دکتر علی نقی نژاد )

مقدار و کیفیت خواب

اما آیه اول : وَ ا لَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیَاما

علامه طباطبایی رحمة الله علیه می فرمایند: (کلمه" بیتوته" به معناى ادراک شب است- چه بخوابد یا نخوابد- و کلمه" لربهم" متعلق است به کلمه" سجدا" و دو کلمه" سجد" و" قیام" جمع ساجد و قائم است و مراد از این بیتوته در شب در حال سجده و حال ایستاده این است که: شب را به عبادت خدا به آخر مى‏رسانند، که یکى از مصادیق عبادتشان همان نماز است که هم افتادن به خاک جزء آن است و هم به پا ایستادن.و معناى آیه این است که: بندگان رحمان کسانى هستند که شب را درک مى‏کنند در حالى که براى پروردگار خود سجده کنندگان و یا به پا ایستادگانند- یعنى پشت سر هم سجده مى‏کنند و برمى‏خیزند-، ممکن هم هست که مراد تهجد به نوافل شب باشد.)

پس در یک کلمه معنای آیه این است که مومنین برای پروردگارشان شب را در حال سجده و یا قیام می گذارند اما از هیچ کجای این آیه بدست نمی آید که تمام شب را بیدار هستند

اما آیه دوم : تَتَجَافَى‏ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ‏

(مؤمنین کسانی هستند که پهلوهایشان از بسترها در دل شب دور مى‏شود (و بپا مى‏خیزند و رو به درگاه خدا مى‏آورند) و پروردگار خود را با بیم و امید مى‏خوانند، واز آنچه به آنان روزى داده‏ایم انفاق مى‏کنند!

علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می فرمایند: (با در نظر گرفتن اینکه" تجافى" به معناى اجتناب و دورى است، و" جنوب" جمع جنب به معنى پهلو است و" مضاجع" جمع مضجع به معناى رختخواب و محل استراحت است، کنایه مى‏شود از اینکه مؤمنین خواب خود را ترک مى‏کنند، و به عبادت خدا مى‏پردازند.)

مرحوم طبرسى از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل مى‏کند که: منظور از مؤمنان در این آیه شب زنده‏دارانى هستند که براى اقامه نمازشب از بستر گرم خویش بر مى‏خیزند. ( مجمع البیان )

باز از این آیه هم نفس بیداری در شب فهمیده می شود نه بیداری در تمام شب

مخصوصا اینکه آیات متعددی در قرآن کریم که به پیامبر صلی الله علیه و آله و مومنین دستور می دهد که بخشی از شب را بیدار باش نه تمام شب را

وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَکَ عَسَى‏ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَاماً مَحْمُوداً (اسراء : 79 )

(پهلوهایشان را از رختخوابها دور مى‏کنند، پروردگارشان را با بیم و امید مى‏خوانند، و از آنچه روزیشان کردیم انفاق مى‏کنند)

یا أیُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّیْلَ الَّا قَلیلًا ... انَّا سَنُلْقى‏ عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقیلًا» (مزّمّل : 1- 5)

( اى جامه به خود پیچیده! شب را جز کمى بپا خیز! ... چرا که ما به زودى سخنى سنگین بر تو القا خواهیم کرد.)

انَّ هذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ الى‏ رَبِّهِ سَبیلًا انَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ انَّکَ تَقُومُ ادْنى‏ مِنْ ثُلُثَىِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ طائِفَةٌ مِنَ الَّذینَ مَعَکَ (مزّمل : 19- 20)

(این هشدار و تذکّرى است؛ پس هرکس بخواهد، راهى به‏سوى پروردگارش برمى‏گزیند؛ پروردگارت مى‏داند که تو و گروهى از آنها که با تو هستند، نزدیک دو سوم از شب یا نصف یا ثلث آن را به‏پا مى‏خیزید.)

کانُوا قَلیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ وَ بِالْأَسْحارِهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ. ( ذاریات : آیات 17- 18)

(آنها کمى از شب را مى‏خوابیدند و در سحرگاهان استغفار مى‏کردند.)

پس از آنجایی که اصل خواب از آیات و موهبت های خداست و برای سلامتی جسمی و نفسی انسان و مومن یک ضرورت است نتیجه می گیریم که مقصود از بیداری شب و تهجد،  بیداری سحر و آخر شب است نه سراسر شب و از مجموع همه این آیات و روایات و تفسیر اولیای خدا همین معنا برمی آید

در کتاب من لایحضره الفقیه از امام کاظم علیه السلام روایت شده است که خدای متعال، بنده ای را که زیاد اهل خواب است را دشمن می دارد. (من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 103)

و در روایتی نیز حضرت موسی علیه السلام از خدای متعال درباره بدترین بندگان سؤال نموده که خطاب شد آن بنده ای که در شب مانند مرداری به خواب رفته و روز خود را به بطالت بگذارند بدترین بندگان است. (سفینة البحار، ماده نوم)

گر تو مرد عاشقى رو شرم دار                      خواب را با دیده‏ى عاشق چه کار

در روایتی نیز امام صادق علیه السلام پرخوابی را یکی از عوامل عصیان و معصیت الهی شمرده اند:

(اولین معصیت­هایی که نسبت به خدا انجام شد به شش چیز بود: به محبت دنیا و محبت ریاست و محبت طعام و محبت زنان و محبت خواب و محبت راحت.) (حلیة المتقین، ص: 222 )

خواب باید به حد اعتدال باشد اما اگر از حد بگذرد مخصوصاً خواب در روز و به ویژه در زمستان و برای کسی که به آن عادت نداشته باشد موجب بروز امراض رطوبی و افزایش نزولات (منظور از نزولات به عقیدۀ قدما رطوبت­هایی است که از قسمتهای بالای بدن به پایین کشیده شده باعث بروز عوارضی در بدن می­شود)، بزرگی طحال، بدبویی دهان، کمی قوت بدن (چون مزاج خواب، سرد و تر است و در اثر زیادی خواب، رطوبت و تری بر مزاج چیره می­شود که به دنبالش سستی قوای نفسانی و بدن را در پی دارد.( تعبیر خواب،ص25)

البته ناگفته نماند که بیداری زیاد نیز سبب از بین رفتن رطوبات بدن و موجب خشکی بدن گشته، مانع گوارش و موجب فساد و برهم خوردن مزاج است و اگر بسیار ادامه یابد به جنون و دیوانگی می­انجامد. (قانونچه در طب،صص 76ـ 79)

سیره پیامبر صلی الله علیه وآله در وقت و کیفیت خوابیدن بنابر روایت نقل شده از برخی همسران آن حضرت بدین گونه بوده که آن حضرت اول شب را برای خواب و استراحت خود برمیگزید و بعد از مقداری استراحت برمیخاست و به تهجّد مشغول میشد. این رفتار، به ویژه با توجه به وجوب تهجّد و شب زندهداری بر آن حضرت، بیشتر قابل فهم و تحلیل خواهد بود; چراکه توفیق تهجّد در نیمه و انتهای شب در صورتی فراهم میآید که اوایل شب برای استراحت انتخاب شود.( مسند ابی داود، بیروت، دارالحدیث، ص 198)

با توجه سیره معصومین علیهم السلام و بزرگان می توان گفت که خوابیدن در زمان های زیر مکروه است:

1.خوابیدن بعد از طلوع صبح تا طلوع آفتاب (بین الطلوعین)

2. خوابیدن میان نماز مغرب و عشا

3. خوابیدن بعد از نماز عصر

4. خوابیدن بین نماز شب و نماز صبح

5. برای احیا و شب زنده داری در برخی شب ها مانند شب قدر ، شب نیمه شعبان و ... تاکید و سفارش

فراوانی شده است بنابراین خوابیدن در این شب ها شایسته نیست.

و خوابیدنی که در اسلام راجع به آن سفارش شده، خوابیدن در قسمت اول شب و مخصوصا « خواب قیلوله» است و منظور از خواب قیلوله ، خوابیدن پیش از ظهر در وقت گرمى هوا و بعد از نماز ظهر تا نماز عصر است.

از سیره معصومین علیهم السلام استفاده می شود که آن بزرگواران ، قسمت اول شب را می خوابیدند و قسمت آخر شب (یعنى از وقت سحر تا اول آفتاب) را به عبادت مشغول می شدند. شب زنده داری و عبادت در شب در روایات و آیات قرآن بسیار سفارش شده است و خیر دنیا و آخرت در نماز شب قرار داده شده است.

امام موسی بن جعفر علیهما السلام می فرمایند: اجْتَهِدُوا فِی أَنْ یَکُونَ زَمَانُکُمْ أَرْبَعَ سَاعَاتٍ سَاعَةً لِمُنَاجَاةِ اللَّهِ وَ سَاعَةً لِأَمْرِ الْمَعَاشِ وَ سَاعَةً لِمُعَاشَرَةِ الْإِخْوَانِ وَ الثِّقَاتِ الَّذِینَ یُعَرِّفُونَکُمْ عُیُوبَکُمْ وَ یُخْلِصُونَ لَکُمْ فِی الْبَاطِنِ وَ سَاعَةً تَخْلُونَ فِیهَا لِلَذَّاتِکُمْ فِی غَیْرِ مُحَرَّمٍ وَ بِهَذِهِ السَّاعَةِ تَقْدِرُونَ عَلَى الثَّلَاثَةِ سَاعَاتٍ . ( بحارالأنوار، ج 75 ،ص 321.)

(سعی کنید اوقات خود را به چهار بخش تقسیم نمایید؛ بخشی را به مناجات با خداوند متعال و بخشی را به کار و تلاش برای امرار معاش و کسب درآمد و بخش سوم را به روابط اجتماعی و گفت وگو با دوستان و افراد مورد اعتمادتان که (در جهت رشد و تعالی) عیوب شما را بیان می کنند و در واقع نسبت به شما خالصانه علاقه مند هستند، اختصاص دهید. بخش چهارم اوقات خود را نیز برای لذت بردن از امور حلال مادی و معنوی قرار دهید. و با این بخش چهارم است که شما می توانید به سه بخش دیگر رسیدگی کنید.)

تقسیمات فوق بدین معنا نیست که این چهار قسمت دقیقا مساوی باشد یعنی 6 ساعت عبادت، 6 ساعت کار و ... .

البته مقدار خواب و بیداری در مورد افراد مختلف است و به حسب شرایط تغییر می کند و اولیای خدا نسبت به این قضیه مستثنا نیستند چراکه به حسب شرایط روحی ایشان و واردات و سیر منازل توحیدی مطلب برای آنها فرق می کند که به یک نمونه در مورد حالات مرحوم حداد رضوان الله تعالی علیه اشاره می شود که سیدنا الاستاد علامه طهرانی می فرمایند:

(امّا خواب ایشان (مرحوم حداد): اصولًا ما در مدّت یکماه خوابى از ایشان ندیدیم. چون شبها تا طلوع آفتاب بیدار و به تهجّد و دعا و ذکر و سجده و فکر و تأمّل مشغول بودند، و صبحها هم پس از خریدن نان و حوائج منزل دنبال کار در همان محلّ شرطه خانه میرفتند، و ظهر هم نماز را در منزل میخواندند، سپس به حرم مطهّر مشرّف مى‏شدند؛ و گفته مى‏شد عصر مطلقاً نمى‏خوابند؛ فقط صبحها بعضى اوقات که بدن را خیلى خسته مى‏بینند، در حمّام سر کوچه رفته و با استحمام آب گرم، رفع خستگى مى‏نمایند؛ و یا مثلًا صبحها چند لحظه‏اى تمدّد اعصاب مى‏کنند سپس براى کار میروند، آنهم آنگونه کار سنگین و کوبنده. زیرا ایشان نه تنها نعل مى‏ساختند بلکه باید خودشان هم به سُمّ ستوران میکوبیدند. امّا آن وَجد و حال و آتش شعله ور از درون، اجازه قدرى استراحت را نمیداد. ماه مبارک رمضان بدینگونه سپرى شد.)

خواب و خورت زمرتبه‏ى خویش دور کرد                   آنگه رسى به عشق که بى‏خواب و خور شوى‏

و همانطور که از قرآین بر می آید این موضوع هم همیشگی نبوده اولا مربوط به ماه مبارک رمضان است که البته در روایات هم اشاره شده که قابل سرایت به ماه های دیگر نیست و ثانیا مربوط به حالت خاصی از حالات مرحوم حداد است که قابل تبعیت نیست و آنچه حقیر از حالات اولیای الهی اطلاع دارم و در روایات هم به آن اشاره شده جبران این مقدار از بیداری در اوقات روز است

آنچه برای ما به عنوان میزان و شاخص در سبک زندگی و سلوک الی الله اهمیت دارد مبانی و اصول قرآن و سیره معصومین علیهم السلام است که با توجه به آنچه گفته شد در هیچ جا نداریم که انسان برای وصول به کمال و طی مراتب ایمان تمام شب را بیدار باشد و خود ائمه هم اینطور نبودند و ما در حالات هیچ یک از اولیای کامل خدا که می توان قول و فعل آنان را حجت قرار داد مثل مرحوم قاضی و علامه طهرانی سراغ نداریم که تمام شب را بیدار بوده باشند. و این برای ما کفایت می کند

در روایات اسلامی اولاً خواب متعادل را برای انسان مؤمن بین 6-8 ساعت معرفی شده است، چرا که در بعضی از روایاتی که برنامه های شبانه روز را برای مؤمن معرفی می کنند. یک چهارم شبانه روز را برای استراحت و بعضی روایات دیگر یک سوم شبانه روز را برای استراحت انسان قرار داده اند که مقدار آن بین 6-8 ساعت در شبانه روز است (نهج البلاغه، کلمات قصار، حکمت 390).

ثانیاً زمان های مختلفی مثل زمان خواب قیلوله (یک ساعت قبل از اذان ظهر) و خواب اول شب به عنوان بهترین زمان های خواب معرفی شده و زمان های دیگری مثل بین الطلوعین ، آخر شب (سحرگاه) و آخرین ساعات روز به عنوان بدترین زمان های خواب در شبانه روز معرفی شده اند

سالک راه خدا و مومن باید همیشه اعتدال و میانه روی را نصب العین خود داشته باشد و از افراط و تفریط پرهیز نماید تا انشاالله این راه را با شوق و میل و سلامتی به منزل مقصود برساند

خدای متعال می فرماید: وَ لا تُطیعوُا امْرَ الْمُسْرِفینَ الَّذینَ یُفْسَدوُنَ فِى الْارْضِ وَ لا یُصْلِحوُنَ. ( شعرا : آیات 152- 151)

(فرمان مسرفان را اجرا نکنید. همان ها که در زمین فساد مى کنند و اصلاح نمى کنند.)

امیر مؤمنان علیه السلام نیز در این باره مى‏فرماید:

وَلْیَکُنْ احَبُّ الْامُورِ الَیْکَ اوْسَطَها فِى الْحَقِّ وَ اعَمَّها فِى الْعَدْلِ. ( نهج البلاغه، نامه 53، ص 996)

( باید دوست داشتنى ترین کارها نزد تو میانه ترین آنها در حق و گسترده ترین آنها در عدالت باشد.)

رهرو آن نیست گهی تند و گهی خسته رود        رهرو آن‌است که آهسته و پیوسته رود