گوهر معرفت
عرفان و اخلاق کاربردی بر مبنای قرآن و عترت

یکی از ایّامی که در قرآن از آن به ایّام الله نام برده شده دهه اول ماه ذی الحجّه است که بزرگان و اولیاء الهی از آن تعبیر به ایّام توحیدی می آوردند و شاگردان و سالکان راه خدا را به توجّه تامّ به توحید و مراقبه و روزه و انجام دستورات آن سفارش می کردند؛ در این مقاله به اهمیّت این دهه و اعمال ظاهری و باطنی آن اشاره شده است

بسم الله الرحمن الرحیم

توصیه هایی برای دهه اول ذی الحجه الحرام

منبع: یادداشت ها تالیف حجت الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی

دهۀ اول ماه ذی الحجه از اهمیت خاصی برای سالکان راه خدا برخوردار است چرا که اتمام اربعین حضرت موسی علی نبیّنا و آله و علیه السّلام است

ایام میهمانی و وعده و ملاقات حضرت موسی علیه السلام و خلوت با معبود خویش در آخر ماه ذی القعده به پایان می رسد که خدای متعال ده روز دیگر این ضیافت الهی را به خواست خودش تمدید می کند  آنجا که خدای متعال می فرماید: وَ واعَدْنا مُوسى‏ ثَلاثینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ میقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعینَ لَیْلَةً ... (الأعراف:142)

(و ما با موسى سى شب قرار ملاقات دادیم و ده شب دیگر بر آن افزودیم تا آنکه زمان وعده پروردگارش به چهل شب تکمیل شد... )

نکته ای که در این آیه هست این است که وعده ابتدایی خدای متعال در پذیرایی از حضرت موسی علیه السلام سی شبانه روز بود اما از آنجایی که اشتیاق و طلب وی را دید ده روز دیگر بر آن افزود و این ده روز آخر از تمام آن سی روز گذشته ارجمندتر است به جهت آنکه این به درخواست خدای رحمان بود.

بزرگان می فرمودند: در این ده روز آنچه نصیب حضرت موسی شد در ‌آن یک ماه نشده بود و نتیجۀ آن یک ماه رفتن به کوه طور و مناجات‌ ها، آن نعماتی بود که در این ده روز خداوند برای او ایجاد کرد.

دهه اول ماه ذی الحجه در شمار نورانی ترین و برترین روزهای سال به حساب می آید و در فضیلت و شرافتش همین بس که در قرآن از آن به ایام معلومات یاد شده و همگان را به تذکر و به یاد خدا بودن در آن ایام سفارش نموده و می فرماید: وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فی‏ أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ (الحج : 28  )

(و نام خدا را در ایامى معین یاد کنند)

آنچه مسلم است این است که این ایام، یعنی دهه‌ی اول ماه ذیحجة‌الحرام؛ دارای استعدادهای خاص برای سالکان راه خدا جهت ارتباط با پروردگار است.

در این ده روزِ نظام تکوین، بستر فراهمی است تا در صورت مراقبه بیشتر و انجام عبادات خاص آن، حجاب‌های بین عبد و رب به بهترین نحو مرتفع گردد و قلب با گنجینه‌های عالم غیب و معنویت هرچه بیشتر مرتبط شود.

بنابراین، این ایام نزد اولیای خدا و ائمه اطهار و رسول خدا بسیار با ارزش است پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمودند:  روزهایی پاکتر از این دهه اول ذی الحجه، نزد خداوند نیست (تقویم عبادی ص ۱۵۰)

و در جای دیگری می فرمایند: مَا مِنْ أَیَّامٍ الْعَمَلُ الصَّالِحُ فِیهَا أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَیَّامِ الْعَشْرِ یَعْنِی عَشْرَ ذِی الْحِجَّةِ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ لَا الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قَالَ وَ لَا الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ إِلَّا رَجُلٌ خَرَجَ بِنَفْسِهِ وَ مَالِهِ فَلَمْ یَرْجِعْ بِشَیْ‏ءٍ مِنْ ذَلِکَ (وسائل‏الشیعة ج14ص 273)

(هیچ روزی نیست که به‌جا آوردن عمل صالح در آن نزد خداوند محبوب‌تر از روزهای ده‌گانه - دهه ذیحجه- باشد. عرض شد؛ ای رسول خدا، حتی جهاد در راه خدا؟ فرمود: حتی جهاد در راه خدا، مگر آن‌که کسی با جان و مال از منزل خود خارج شود و دیگر باز نگردد)

بزرگان می فرمودند: بهتر است که سالک به خصوص در این ده روز ذهن و فکر خود را در مراقبه بیشتر به سمت توحید سوق دهد تا توجه به کثرات و تعلقات و اشیاء‌ خارجی، تا بتواند استفاده بیشتر بکند.

اعمال دهه اول ذی الحجه الحرام عبارتند از: 

1. روزه گرفتن نه روز اول این دهه که بزرگان از جمله سیدناالاستاد علامه طهرانی رحمة الله علیه بر روزه این نه روز بسیار تاکید داشتند شاید بتوان گفت: اینقدر که نسبت به روزه در این دهه در روایات تاکید شده حتی نسبت به ماه رجب تاکید نشده است.

ماه، ماه توحیدی ‌شدن جان است و انصراف از غیر است، و لذا حضرت امام موسی کاظم علیه السلام می‌فرمایند: مَنْ صَامَ أَوَّلَ یَوْمٍ مِنْ عَشْرِ ذِی الْحِجَّةِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ صَوْمَ ثَمَانِینَ شَهْراً فَإِنْ صَامَ التِّسْعَ کَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ صَوْمَ الدَّهْر. (من‏لایحضره‏الفقیه ج 2 ص 87)

(هرکس روز اول ماه ذیحجه را روزه بدارد، برای او ثواب روزه‌ی هشتاد ماه خواهد بود و هرکس نُه روز اول آن ماه را روزه بدارد، خداوند روزه‌ی دهر را برای او می‌نویسد.)

2. در هر شب از دهه اول، ما بین نماز مغرب و عشاء دو رکعت نماز بجا آورد، در هر رکعت پس از حمد سوره توحید و سپس این آیه را بخواند: «و واعدنا موسی ثلثین لیله و اتممناهها بعشر فتمّ میقات ربّه اربعین لیله و قال موسی لأخیه هارون اخلفنی فی قومی و اصلح و لا تتّبع سبیل المفسدین» تا شریک ثواب حاجیان گردد، بدون این که از ثواب آنان چیزی کاسته شود. خواندن این نماز هم از اهم اعمال دهه اول است.

3. از روز اول تا عصر روز عرفه در عقب نماز صبح و پیش از مغرب این دعا را بخواند که شیخ و سید از حضرت صادق علیه‌السلام روایت کرده‏اند « اللَّهُمَّ هَذِهِ الْأَیَّامُ الَّتِی فَضَّلْتَهَا عَلَى الْأَیَّامِ وَ شَرَّفْتَهَا قَدْ بَلَّغْتَنِیهَا بِمَنِّکَ وَ رَحْمَتِکَ فَأَنْزِلْ عَلَیْنَا مِنْ بَرَکَاتِکَ وَ أَوْسِعْ عَلَیْنَا فِیهَا مِنْ نَعْمَائِکَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَهْدِیَنَا فِیهَا لِسَبِیلِ الْهُدَى وَ الْعَفَافِ وَ الْغِنَى وَ الْعَمَلِ فِیهَا بِمَا تُحِبُّ وَ تَرْضَى اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ یَا مَوْضِعَ کُلِّ شَکْوَى وَ یَا سَامِعَ کُلِّ نَجْوَى وَ یَا شَاهِدَ کُلِّ مَلَإٍ وَ یَا عَالِمَ کُلِّ خَفِیَّةٍ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَکْشِفَ عَنَّا فِیهَا الْبَلاءَ وَ تَسْتَجِیبَ لَنَا فِیهَا الدُّعَاءَ وَ تُقَوِّیَنَا فِیهَا وَ تُعِینَنَا وَ تُوَفِّقَنَا فِیهَا لِمَا تُحِبُّ رَبَّنَا وَ تَرْضَى وَ عَلَى مَا افْتَرَضْتَ عَلَیْنَا مِنْ طَاعَتِکَ وَ طَاعَةِ رَسُولِکَ وَ أَهْلِ وِلایَتِکَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَهَبَ لَنَا فِیهَا الرِّضَا إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاءِ وَ لا تَحْرِمْنَا خَیْرَ مَا تُنْزِلُ فِیهَا مِنَ السَّمَاءِ وَ طَهِّرْنَا مِنَ الذُّنُوبِ یَا عَلامَ الْغُیُوبِ وَ أَوْجِبْ لَنَا فِیهَا دَارَ الْخُلُودِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ لا تَتْرُکْ لَنَا فِیهَا ذَنْبا إِلا غَفَرْتَهُ وَ لا هَمّا إِلا فَرَّجْتَهُ وَ لا دَیْنا إِلا قَضَیْتَهُ وَ لا غَائِبا إِلا أَدَّیْتَهُ وَ لا حَاجَةً مِنْ حَوَائِجِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ إِلا سَهَّلْتَهَا وَ یَسَّرْتَهَا إِنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ یَا عَالِمَ الْخَفِیَّاتِ یَا رَاحِمَ الْعَبَرَاتِ یَا مُجِیبَ الدَّعَوَاتِ یَا رَبَّ الْأَرَضِینَ وَ السَّمَاوَاتِ یَا مَنْ لا تَتَشَابَهُ عَلَیْهِ الْأَصْوَاتُ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اجْعَلْنَا فِیهَا مِنْ عُتَقَائِکَ وَ طُلَقَائِکَ مِنَ النَّارِ وَ الْفَائِزِینَ بِجَنَّتِکَ وَ النَّاجِینَ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَجْمَعِینَ.

4. در این دهه اذکار توحیدی فوق‌العاده‌ای بیان شده است که مهمترین و بهترین آنها تهلیلات مولی امیر المومنین علیه السلام است.  «لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ عَدَدَ اللَّیَالِی وَالدُّهُورِ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ عَدَدَ أَمْوَاجِ الْبُحُورِ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ وَرَحْمَتُهُ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ عَدَدَ الشَّوْکِ وَالشَّجَرِ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ عَدَدَ الشَّعْرِ وَالْوَبَرِ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ عَدَدَ الْحَجَرِ وَالْمَدَرِ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ عَدَدَ لَمْحِ الْعُیُونِ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ فِی اللَّیْلِ إِذَا عَسْعَسَ وَ[فِی‏] الصُّبْحِ إِذَا تَنَفَّسَ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ عَدَدَ الرِّیَاحِ فِی الْبَرَارِی وَالصُّخُورِ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ مِنَ الْیَوْمِ إِلَى یَوْمِ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ

سالک الی الله باید به معانی این اذکار توجه تام داشته باشد و بداند که بالاترین دلیل بر مسالۀ وحدت وجود همین اذکار توحیدی است.

5. نماز حضرت فاطمه سلام الله علیها در روز اول این ماه سفارش شده است. روز اول این ماه بسیار روز مبارکی است چرا که مصادف با روز ازدواج حضرت زهرا سلام الله علیها و امیر مومنان علیه السلام است.

نماز حضرت فاطمه سلام الله علیها، چهار رکعت است که هر دو رکعت به سلام ختم می شود، در هر رکعت حمد یک مرتبه و توحید پنجاه مرتبه و بعد از سلام تسبیحات آن حضرت گفته شود و بگوید: «سبحان ذی العزّ الشّامخ المنیف سبحان ذی الجلال البانخ العظیم سبحان ذی الملک الفاخر القدیم سبحان من یری اثر النّمله فی الصّفا سبحان من یری وقع الطّیر فی الهواء سبحان من هو هکذا و لا هکذا غیره».

6. اعمال شب و روز عرفه

وقتی دل انسان بر اثر مراقبه و روزه و گفتن اذکار، توحیدی شد آماده می‌شود تا حجاب‌های بین او و پروردگارش مرتفع گردد و آماده شود تا در روز عرفه به نیایش با خداوند پردازد و در عید قربان به مقام قرب الهی نایل گردد.

شب عرفه بسیار شب مهمی است، زیارت سیدالشهدا در شب عرفه بسیار وارد شده است، عرفای بالله همچون مرحوم حداد رحمة الله علیه  در شب عرفه زیارت مخصوص سیدالشهدا علیه‌السلام در شب عرفه را (دعاى مخصوصى است که در مفاتیح آمده است) می‌ خواندند و به شاگردانشان هم برای خواندن این زیارت شب عرفه دستور می‌دادند.

همچنین در شب عرفه قرائت دعای یا شاهد کل نجوی وارد شده است.

غسل روز عرفه را نباید فراموش کرد که بسیار اثر دارد و افضل آن از صبح است تا ظهر، لیکن تا عصر هم مى‏ توان انجام داد.

بزرگان می فرمودند: هر چه مسکنت دارید در این روز به خدا عرضه کنید و بگویید خدایا هنر ما در ناسپاسى و معصیت است و هنر مولى رحمت و بخشش و مغفرت است.

پیامبر اکرم صلی الـله علیه و آله فرموده ‏اند: با فضیلت‏ ترین دعا در روز عرفه، که پیامبران قبل از من هم در روز عرفه آن را مى‏ خواندند این است: «لا اله الا الـله وحده لا شریک له، له الملک و له الحمد، و هو على کل شى‏ء قدیر» که خوب است این دعا هم خوانده شود.

اما چون وقت زوال شد، زیر آسمان رود و نماز ظهر و عصر را با رکوع و سجود نیکو به عمل آورد و چون فارغ شود دو رکعت نماز بخواند، در رکعت اول بعد از حمد سوره توحید و در رکعت دوم بعد از حمد سوره کافرون بخواند.

7. خواندن دعای عرفه که بهتر است در جمع و مسجد و در زیر آسمان باشد.

روز عرفه روزه ‌اش بسیار مؤکّد است البته اگر انسان را ضعف بگیرد و نتواند دعای بعدازظهر عرفه را بخواند، بهتر است که روزه نگیرد، ولی اگر می‌تواند هم روزه بگیرد و هم دعای معروف عرفه را بخواند

خوب است دعای عرفه دسته جمعی خوانده شود؛ مرحوم علّامۀ طهرانی در خیلی از سنوات اهلشان را جمع می ‌کردند در منزلشان و این دعا را می‌خواندند و خوب است که بقیّه هم گوش دهند، این که در مجالس فعلا رسم شده است که هر کسی یک مفاتیح دستش می ‌گیرد و دعا می ‌خواند مطلوب بزرگان نیست؛ دعا را باید یک نفر بخواند و بقیّه در دل با او بخوانند، این اثرش بیشتر است از اینکه انسان خودش مفاتیح دست بگیرد و دعا بخواند و همینطور در سایر دعاها فرقی نمی‌کند آن تأثیر بیشتری دارد و تمرکز بیشتری برای انسان حاصل می‌کند.

8. عید قربان

روز عید قربان یکی دیگر از فرصت‌های ماه ذی الحجه است. بسیار روز مهمی است و یکی از دو روزی است که خداوند آن دو روز را عید اعلام کرده است. اول عید فطر است که بعد از یک ماه روزه و ضیافت الهی و پذیرایی، خداوند پاداشش را در روز عید فطر با خواندن نماز عید فطر می دهد

روز عید قربان هم همین است یعنی خدا این ده روزی که ما را در ایام ‌الـله دعوت کرد، و در این ضیافت آورد، و یک اربعین پذیرایی کرد حالا مزدش را در روز عید قربان می دهد

خیال نکنید پاداش ها در روز عید قربان فقط برای افرادی است که در عرفات و منی و مشعر هستند بلکه باید گفت: همان ملکوتی که در آنجا برای حاضران در آن اماکن مقدس و نورانی حاکم است، همان ملکوت برای کسی که مواظب بوده و بر نفسش مراقبه داشته و به دستورات در این اربعین مخصوصا دهه آخر عمل کرده، آن ملکوت بر ملکوت این شخص هم ثبت خواهد شد، یعنی این هم مکه رفته، این هم عرفات رفته، این هم مشعر رفته، این هم ذبح کرده، لذا در روز عید قربان مستحب است که انسان مخصوصا برای حاج در سنوات بعد گوسفندی ذبح کند و کسی که توانایی دارد و در روز عید قربان این ذبح را انجام دهد، مشمول آن تأثیر ملکوتی که خداوند در آن موقعیت خاص برای حاجیان درنظر گرفته، می شود

در روز عید قربان بسیار بجاست که همه نماز عید قربان را بخوانند حالا یا فرادی و یا دسته ‌جمعی

9. گفتن اذکار توحیدیه امیر المومنین علیه السلام که بیان شده از صبح عید قربان تا غروب روز دوازدهم ذی الحجه استحباب دارد و اولیای الهی بر آن مداومت داشتند.

اللهم صل علی محمد و آل محمد