گوهر معرفت
عرفان و اخلاق کاربردی بر مبنای قرآن و عترت

از مستحبات بسیار مُوکّد بعد از هر نعمتی مخصوصا اقامه نماز، " شکر" است که در آیات و روایات و تصریح کلام اولیای الهی بهترین مصداق بجا آوردن شکر، سجدۀ شکر است؛ اما در نماز آیا این سجده مقدّم بر ذکر تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیهاست یا مؤخّر از آن، در سیره و روش بزرگان تفاوت دیده می شود؛ که در این مقاله به آن پرداخته شده است.

بسم الله الرحمن الرحیم

تقدّم تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها بر سجده شکر

منبع: یادداشتی از حجة الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی

در فرهنگ اسلام برای بعد از نماز دستوراتی بیان شده است که انجام این دستورات باید بعد از نماز مورد توجه قرار گیرد که دو امر را باید در این خصوص در نظر داشت

اولا: انجام این دستورات دیگر جایی برای انجام اعمال سلیقه ای و خواندن اعلامیه و غیره که متاسفانه امروزه متداول است که از حال توجه و مراقبه نمازگزاران می کاهد باقی نمی گذارد

ثانیا: مجاز به اضافه کردن بر آن به عنوان دستور و عملی بعد از نماز به عنوان مستحبات نیستیم

یکی از مستحبات بسیار موکد در روایات و سیره بزرگان انجام تسبیحات حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها است. 

یکی دیگر از مستحبات بسیار مُوکّد بعد از هر نعمتی مخصوصا اقامه نماز، " شکر" است که در آیات و روایات و تصریح کلام اولیای الهی بهترین مصداق بجا آوردن شکر سجدۀ شکر است

در روایت است که امام صادق علیه السلام فرمودند: سَجْدَةُ الشُّکْرِ وَاجِبَةٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ تُتِمُّ بِهَا صَلَاتَکَ وَ تُرْضِی بِهَا رَبَّکَ وَ تَعْجَبُ الْمَلَائِکَةُ مِنْکَ وَ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا صَلَّى ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَةَ الشُّکْرِ فَتَحَ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى الْحِجَابَ بَیْنَ الْعَبْدِ وَ بَیْنَ الْمَلَائِکَةِ فَیَقُولُ یَا مَلَائِکَتِی انْظُرُوا إِلَى عَبْدِی أَدَّى قُرْبَتِی وَ أَتَمَّ عَهْدِی ثُمَّ سَجَدَ لِی شُکْراًعَلَى مَا أَنْعَمْتُ بِهِ عَلَیْهِ مَلَائِکَتِی مَا ذَا لَهُ عِنْدِی - قَالَ فَتَقُولُ الْمَلَائِکَةُ یَا رَبَّنَا رَحْمَتُکَ ثُمَّ یَقُولُ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى ثُمَّ مَا ذَا لَهُ فَتَقُولُ الْمَلَائِکَةُ یَا رَبَّنَا جَنَّتُکَ فَیَقُولُ الرَّبُّ تَعَالَى ثُمَّ مَا ذَا فَتَقُولُ الْمَلَائِکَةُ یَا رَبَّنَا کِفَایَةُ مُهِمِّهِ فَیَقُولُ الرَّبُّ تَعَالَى ثُمَّ مَا ذَا فَلَا یَبْقَى شَیْ‏ءٌ مِنَ الْخَیْرِ إِلَّا قَالَتْهُ الْمَلَائِکَةُ فَیَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى یَا مَلَائِکَتِی ثُمَّ مَا ذَا فَتَقُولُ الْمَلَائِکَةُ یَا رَبَّنَا لَا عِلْمَ لَنَا فَیَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى لَأَشْکُرَنَّهُ کَمَا شَکَرَنِی وَ أُقْبِلُ إِلَیْهِ بِفَضْلِی وَ أُرِیهِ رَحْمَتِی. (وسایل الشیعه، ج‏7، ص: 6)

(سجده شکر بر هر مسلمانى واجب است نماز را به آن پایان دهى و با این کار خداوند را خشنود سازى، و فرشتگان را بشگفت آرى، و بنده چون پس از نماز سجده شکر بجا آرد، خداوند پرده بین او و فرشتگان را کنار زند، و بگوید: اى فرشتگان من به بنده‏ام بنگرید، که نماز واجب مرا انجام داد، و بر این نعمتى که باو دادم سجده شکر نمود اینک چه چیز میتواند پاداش او باشد؟ فرشتگان گویند: خداوندا رحمتت باز خداوند میپرسد دیگر چه؟ ملائکه گویند: بهشتت، باز میپرسد دیگر چه؟

ملائکه گویند: برآوردن حاجات مهم، باز مى‏پرسند دیگر چه؟ ....

و بهمین ترتیب هیچ خوبى نماند مگر آنکه ملائکه همه را براى او ذکر میکنند و باز خداوند میپرسد دیگر چه؟ فرشتگان میگویند دیگر چیزى سراغ نداریم خداوند میفرماید: پاداش او اینست که من از او تشکر کنم، چنان که او از من سپاسگزارى کرد، و بفضل خود باو روى آورم و جمال و عظمت خود را به او بنمایم‏)

یکی دیگر از مستحبات نماز قرائت نوافل است که در بعضی از نمازها قبل از نماز واجب و در برخی مانند نماز مغرب و عشاء بعد از نماز است.

حال مراد ما از بحث پیرامون نگارش این مقاله تقدیم و تاخیر در این مستحبات است در اینکه تسبیحات و سجده شکر مقدم بر نافله است هیچ شکی نیست و روایات در این باب صریح است.

در روایتی از ناحیه مقدسه امام زمان علیه السلام وارد است:

أَحْمَدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ الطَّبْرِسِیُّ فِی الْإِحْتِجَاجِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ صَاحِبِ الزَّمَانِ علیه السلام أَنَّهُ کَتَبَ إِلَیْهِ یَسْأَلُهُ عَنْ سَجْدَةِ الشُّکْرِ بَعْدَ الْفَرِیضَةِ فَإِنَّ بَعْضَ أَصْحَابِنَا ذَکَرَ أَنَّهَا بِدْعَةٌ فَهَلْ یَجُوزُ أَنْ یَسْجُدَهَا الرَّجُلُ بَعْدَ الْفَرِیضَةِ وَ إِنْ جَازَ فَفِی صَلَاةِ الْمَغْرِبِ هِیَ بَعْدَ الْفَرِیضَةِ أَوْ بَعْدَ الْأَرْبَعِ رَکَعَاتِ النَّافِلَةِ فَأَجَابَ علیه السلام سَجْدَةُ الشُّکْرِ مِنْ أَلْزَمِ السُّنَنِ وَ أَوْجَبِهَا وَ لَمْ یَقُلْ إِنَّ هَذِهِ السَّجْدَةَ بِدْعَةٌ إِلَّا مَنْ أَرَادَ أَنْ یُحْدِثَ فِی دِینِ اللَّهِ بِدْعَةً فَأَمَّا الْخَبَرُ الْمَرْوِیُّ فِیهَا بَعْدَ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ وَ الِاخْتِلَافُ فِی أَنَّهَا بَعْدَ الثَّلَاثِ أَوْ بَعْدَ الْأَرْبَعِ فَإِنَّ فَضْلَ الدُّعَاءِ وَ التَّسْبِیحِ بَعْدَ الْفَرَائِضِ عَلَى الدُّعَاءِ بَعْدَ النَّوَافِلِ کَفَضْلِ الْفَرَائِضِ عَلَى النَّوَافِلِ وَ السَّجْدَةُ دُعَاءٌ وَ تَسْبِیحٌ فَالْأَفْضَلُ أَنْ یَکُونَ بَعْدَ الْفَرْضِ وَ إِنْ جَعَلْتَ بَعْدَ النَّوَافِلِ أَیْضاً جَازَ. (بحار الانوار ج 53 ص 161)

(شخصی به نام عبد الله بن جعفر حمیری نامه ای به امام زمان علیه السلام می نویسد و در نامه از حضرت درباره سجده شکر بعد از نماز واجب می پرسد و می نویسد: بعضی از اصحاب گفته اند که سجده شکر بعد از نماز بدعت است حال آیا اصل سجده بعد از نماز مشروع است؟ و اگر مشروع است در مورد نماز مغرب و عشاء آیا باید بعد قبل از نماز نافله باشد یا بعد از نوافل؟ حضرت در جواب می نویسند: سجده شکر از بالاترین و ارزنده ترین مستحبات است و هیچکس تا بحال قایل به بدعت بودن آن نشده است الا اینکه کسی بخواهد در دین بدعتی بگذارد و اما نسبت به موضع سجده شکر که آیا قبل از نافله باشد یا بعد از آن باید بدانی که فضیلت دعا و تسبیح بعد از هر نماز واجب و مستحبی بر سایر مستحبات مانند فضیلت نماز واجب بر نماز مستحب است و سجده نوعی دعا و تسبیح است بنابراین باید بعد از نماز واجب بجاآورده شود و مقدم بر نافله است اگرچه اگر کسی سجده شکر را بعد از نماز نافله هم بجاآرد عملش صحیح است)

پس در این روایت صریح فرمایش امام زمان علیه السلام است که در تعقیبات نماز، سجده شکر مقدم بر نافله است.

اما کلام در این است که همانطور که سجده مقدم بر نافله است آیا بر تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها هم مقدم است یا خیر؟

برخی در مقام عمل بلافاصله بعد از نماز واجب سجده شکر بجاآورده و آن را مقدم بر تسبیحات می دانند و حتی مولف کتاب نورز در جاهلیت و اسلام مرحوم آیت الله حاج سید محسن طهرانی رحمة الله علیه بر این مطلب تصریح دارند.

حقیر نسبت به اینکه سیره سیدنا الاستاد حضرت علامه در این باب چه بوده یقین ندارم و در این زمینه از ایشان مطلبی به یاد ندارم اما  به دو دلیل به نظر قاصر حقیر، موضع سجده شکر موخّر از تسبیحات است.  و الله عالم

استدلال اول:

همانطور که از روایت ناحیه مقدسه استفاده می شود هر عملی که افضل باشد مقدم هم هست و از سیاق روایات و تصریح کلام بزرگان بر اهمیت تسبیحات می توان استفاده کرده که تسبیحات مقدم بر سجده شکر است.

در کلامی امام باقر علیه السلام تصریح دارند که اگر پیامبر صلی الله علیه عبادتی را افضل از تسبیحات می دانستند همان را به دخترشان تعلیم می دادند.

استدلال دوم:

روایتی است که سیره معصومین علیهم السلام را در این باب نشان می دهد که در اینباره سیره امام رضا علیه السلام از همه گویاتر است.

روایت اول: وَ عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ رَجَاءِ بْنِ أَبِی الضَّحَّاکِ فِی حَدِیثٍ قَالَ: کَانَ الرِّضَا علیه السلام إِذَا أَصْبَحَ صَلَّى الْغَدَاةَ فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی مُصَلَّاهُ یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یَحْمَدُهُ وَ یُکَبِّرُهُ وَ یُهَلِّلُهُ وَ یُصَلِّی عَلَى النَّبِیِّ وَ آلِهِ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ ثُمَّ یَسْجُدُ سَجْدَةً یَبْقَى فِیهَا حَتَّى یَتَعَالَى النَّهَارُ. (وسایل الشیعه ج ‏7 ص 9)

روایت دوم: وَ عَنْ تَمِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ تَمِیمٍ الْقُرَشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ رَجَاءِ بْنِ أَبِی الضَّحَّاکِ فِی حَدِیثٍ قَالَ کَانَ الرِّضَا علیه السلام إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ جَدَّدَ وُضُوءَهُ وَ قَامَ فَصَلَّى سِتَّ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَى الْحَمْدَ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ یَقْرَأُ فِی الْأَرْبَعِ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ یُسَلِّمُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ یَقْنُتُ فِیهِمَا فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ ثُمَّ یُؤَذِّنُ وَ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ یُقِیمُ وَ یُصَلِّی الظُّهْرَ فَإِذَا سَلَّمَ سَبَّحَ اللَّهَ وَ حَمَّدَهُ وَ کَبَّرَهُ وَ هَلَّلَهُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَةَ الشُّکْرِ یَقُولُ فِیهَا مِائَةَ مَرَّةٍ شُکْراً لِلَّهِ فَإِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ قَامَ فَصَلَّى سِتَّ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ یُسَلِّمُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ یَقْنُتُ فِی ثَانِیَةِ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ ثُمَّ یُؤَذِّنُ وَ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ یَقْنُتُ فِی الثَّانِیَةِ فَإِذَا سَلَّمَ أَقَامَ وَ صَلَّى الْعَصْرَ فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی مُصَلَّاهُ یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یُحَمِّدُهُ وَ یُکَبِّرُهُ وَ یُهَلِّلُهُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَةَ الشُّکْرِ یَقُولُ فِیهَا مِائَةَ مَرَّةٍ حَمْداً لِلَّهِ فَإِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ تَوَضَّأَ وَ صَلَّى الْمَغْرِبَ ثَلَاثاً بِأَذَانٍ وَ إِقَامَةٍ وَ قَنَتَ فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی مُصَلَّاهُ یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یُحَمِّدُهُ وَ یُکَبِّرُهُ یُهَلِّلُهُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَةَ الشُّکْرِ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ حَتَّى یَقُومَ وَ یُصَلِّیَ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ بِتَسْلِیمَتَیْنِ یَقْنُتُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ وَ کَانَ یَقْرَأُ فِی الْأُولَى مِنْ هَذِهِ الْأَرْبَعِ الْحَمْدَ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ یَقْرَأُ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْبَاقِیَتَیْنِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثُمَّ یَجْلِسُ بَعْدَ التَّسْلِیمِ فِی التَّعْقِیبِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یُفْطِرُ ثُمَّ یَلْبَثُ حَتَّى یَمْضِیَ مِنَ اللَّیْلِ قَرِیبٌ مِنَ الثُّلُثِ ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ وَ یَقْنُتُ فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی مُصَلَّاهُ یَذْکُرُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یُسَبِّحُهُ وَ یُحَمِّدُهُ وَ یُکَبِّرُهُ وَ یُهَلِّلُهُ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ یَسْجُدُ بَعْدَ التَّعْقِیبِ سَجْدَةَ الشُّکْرِ ثُمَّ یَأْوِی إِلَى فِرَاشِهِ فَإِذَا کَانَ الثُّلُثُ الْأَخِیرُ مِنَ اللَّیْلِ قَامَ مِنْ فِرَاشِهِ بِالتَّسْبِیحِ وَ التَّحْمِیدِ وَ التَّهْلِیلِ وَ التَّکْبِیرِ وَ الِاسْتِغْفَارِ وَ اسْتَاکَ ثُمَّ تَوَضَّأَ ثُمَّ قَامَ إِلَى صَلَاةِ اللَّیْلِ فَیُصَلِّی ثَمَانِیَ رَکَعَاتٍ وَ یُسَلِّمُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی الْأَوَّلَتَیْنِ مِنْهُمَا فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثَلَاثِینَ مَرَّةً ثُمَّ یُصَلِّی صَلَاةَ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ یُسَلِّمُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ یَقْنُتُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ التَّسْبِیحِ وَ یَحْتَسِبُ بِهَا مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی الرَّکْعَتَیْنِ الْبَاقِیَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی الْأُولَى الْحَمْدَ وَ سُورَةَ الْمُلْکِ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسَانِ ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی رَکْعَتَیِ الشَّفْعِ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ مِنْهُمَا الْحَمْدَ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ یَقْنُتُ فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ فَإِذَا سَلَّمَ قَامَ وَ صَلَّى رَکْعَةَ الْوَتْرِ یَتَوَجَّهُ فِیهَا وَ یَقْرَأُ فِیهَا الْحَمْدَ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ یَقْنُتُ فِیهَا قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ إِلَى أَنْ قَالَ وَ یَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَسْأَلُهُ التَّوْبَةَ سَبْعِینَ مَرَّةً فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی التَّعْقِیبِ مَا شَاءَ اللَّهُ فَإِذَا قَرُبَ مِنَ الْفَجْرِ قَامَ فَصَلَّى رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ یَقْرَأُ فِی الْأُولَى الْحَمْدَ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ أَذَّنَ وَ أَقَامَ وَ صَلَّى الْغَدَاةَ رَکْعَتَیْنِ فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی التَّعْقِیبِ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ ثُمَّ سَجَدَ حَتَّى یَتَعَالَى النَّهَارُ الْحَدِیثَ  (وسائل ‏الشیعة ج : 4 ص : 55 )

روایت سوم: وَ فِی الْعِلَلِ وَ عُیُونِ الْأَخْبَارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الطَّالَقَانِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْکُوفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: السَّجْدَةُ بَعْدَ الْفَرِیضَةِ شُکْراً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى مَا وَفَّقَ لَهُ الْعَبْدَ مِنْ أَدَاءِ فَرْضِهِ  وَ أَدْنَى مَا یُجْزِی فِیهَا مِنَ الْقَوْلِ أَنْ یُقَالَ شُکْراً لِلَّهِ شُکْراً لِلَّهِ شُکْراً لِلَّهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ قُلْتُ فَمَا مَعْنَى قَوْلِهِ شُکْراً لِلَّهِ قَالَ یَقُولُ هَذِهِ السَّجْدَةُ مِنِّی شُکْراً لِلَّهِ عَلَى مَا وَفَّقَنِی لَهُ مِنْ خِدْمَتِهِ وَ أَدَاءِ فَرْضِهِ وَ الشُّکْرُ مُوجِبٌ لِلزِّیَادَةِ فَإِنْ کَانَ فِی الصَّلَاةِ تَقْصِیرٌ لَمْ یَتِمَّ بِالنَّوَافِلِ تَمَّ بِهَذِهِ السَّجْدَةِ. (وسایل الشیعه، ج ‏7، ص 5)

اگرچه سند این روایات صحیح و در حد توثیق نیست اما می توان از آنها استفاده رحجان کرد.

پس بهترین تعقیبات بعد از نماز واجب، تسبیحات حضرت زهرا علیهاالسلام و بعد سجده شکر و بعد نافله است البته در صورتی که نافله قبل از نماز واجب مانند نماز صبح و ظهر و عصر نباشد.

لازم به ذکر است که در نوافل رعایت تقدیم و تاخر اگر نص خاصی در دست خوب است و الا ضرورت نیست

اللهم صل علی محمد و آل محمد

لینک مرتبط: کوثرِ ذکر (اهمیت و فضیلت تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها )