یکی از دستورات سلوکی و معرفتی برای سالکان راه خدای بر اساس سیره اهل بیت علیهم السلام و ممشای اولیای الهی تداوم بر تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها به عنوان یکی از اذکار الهی است؛ مقاله حاضر به تبیین مبانی دینی و سلوکی این ذکر می پردازد.
بسم الله الرحمن الرحیم
کوثرِ ذکر (اهمیت تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها)
منبع سلسله مقالات تالیف حجة الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی
حقیقت ذکر، گشودن دریچه قلب است برای دریافت انوار توحید.
اللَّهُمَّ! افْتَحْ مَسَامِعَ قَلْبِی لِذِکْرِکَ ( فلاحالسائل، ص 91 )
( امام صادق علیه السلام : خدایا دریچه های قلبم را برای یادت بازکن )
ذکر رحمت است، اگر نباشد نسیان می آید که نسیان، شیطان را سرازیر می کند بر دل،
وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمَنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطَاناً فَهُوَ لَهُ قَرینٌ. (زخرف : آیه 36 )
( خدای منان می فرماید: و هر که از یاد خداى رحمان چشم بپوشد شیطانى را برایش برانگیزیم که قرین و همراه وى باشد )
سالک طریق معرفت با ذکر همنشین خدا می شود
اعْلَمُوا انَّ خَیْرَاعْمالِکُمْ عِنْدَ مَلیکِکُمْ وَازْکاها وَارْفَعَها فى دَرَجاتِکُمْ وَ خَیْرَما طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ، ذِکْرُاللَّهِ سُبْحانَهُ وَتَعالى فَانَّهُ اخْبَرَعَنْ نَفْسِهِ فَقالَ انَا جَلیسُ مَنْ ذَکَرَنى (عدةالداعى، احمدبن فهد، ص 238 )
(پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بدانید که بهترین اعمال شما نزد خداوند و پاکیزهترین آنها و آنچه از همه بیشتر درجات شما را بالا مىبرد و بهترین چیزى که آفتاب بر آن تابیده، ذکر خداى سبحان است؛ زیرا خداى تعالى از خودش خبر داده، فرمود: من همنشین کسى هستم که مرا یاد کند)
امیر مومنان علی علیه السلام می فرماید: الذِکرُ مُجَالِسَةُ المَحبُوبِ (غررالحکم، ص 189)
(ذکر همنشینی با محبوب است )
مرحوم عارف کامل حضرت علامه طهرانی اعلی الله مقامه می فرماید:
حقیقت ذکر، عبارتست از ملاحظه محبوب و قصر نظر بر جمال از دور، و هنگامى تماشاى محبوب جایز است که چشم از
غیر او بالمرّه پوشیده شده باشد زیرا محبوب غیور است و از غیرت او اینست که چشمى که او را دید روا ندارد که دیگرى
را ببیند، و هر دیدهاى را که از روى او برداشته و به دیگرى نظر کند کور نماید، و دیدن او و دیدن غیر او منافى غیر
اوست، و اگر این دیدن و روى بازداشتن تکرار شود به منزله استهزاء است، و محبوب چنان قفائى بر وى زند که نه سر
جوید نه کلاه: (رساله لب اللباب در سیر و سلوک اولى الألباب، ص: 143)
بلبلی برگ گلی خوش رنگ در منقار داشت و اندر آن برگ و نوا خوش ناله‌های زار داشت
گفتمش در عین وصل این ناله و فریاد چیست گفت ما را جلوه معشوق در این کار داشت
آری: ذکر، طعام جان است و نور عقل
امیر مومنان علی علیه السلام می فرمایند: ذِکرُ اللهِ قُوَّتُ النُفُوسِ ...( غررالحکم، ص 189 )
(ذکر خدا، قوّت نفس است )
هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ از یُمن دعای شب و ورد سحری بود
شخصی خدمت مرحوم آقای حداد رحمة الله علیه عرض می کند: حال بنده طوری است که قادر بر ذکر لفظی نیستم. ایشان می فرمایند: نمی شود به هر حال ذکر باید گفته شود؛ ذکر غذای نفس است. ( نور مجرد ص 462 )
امیر مومنان علیه السلام در جای دیگری می فرمایند:
الذِّکرُ نُورُ العُقُولِ... ( غرر الحکم ص 189 )
(ذکر خدا نور عقل هاست... )
این قدر گفتیم باقی فکر کن فکر اگر جامد بود رو ذکر ک
ذکر آرد فکر را در اهتزاز ذکر را خورشید این افسرده ساز
بر این اساس که سیره بزرگان با تاسی از مبانی معرفتی قرآن و سیره معصومین علیه السلام دستور به ذکر می دانند یاایُّهَاالَّذینَ امَنُوا اذْکُرُواللَّهَ ذِکْراً کَثیراً ...( احزاب، آیه 41 )
(اى کسانى که ایمان آوردهاید، خدا را بسیار یاد کنید ....)
امام صادق علیه‌السلام فرمود: ما مِنْ شَىْءٍ الَّا وَلَهُ حَدٌّ یَنْتَهى الَیْهِ الَّا الذِّکْرَ فَلَیْسَ لَهُ حَدٌّ یَنْتَهى الَیْهِ ... ( اصول کافى، ج 4، ص 258 )
(هر چیزى را حدى است که به آن منتهى مىشود، مگر ذکر که حدّى ندارد که به آن پایان یابد.)
آنقدر عشق تو را در دل خود جای دهم کز سراپرده بیایی و بگویی که بس است
یکی از عالیترین مصادیق ذکر کثیر تسبیحات منسوب به فاطمه زهرا سلام الله علیهاست.
امام صادق علیه السلام می فرمایند: تَسْبِیحُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ علیها السلام مِنَ الذِّکْرِ الْکَثِیرِ الَّذِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً. (اصول کافى، ج 2، ص 499)
(تسبیحات فاطمه زهراعلیها السلام از جملهى ذکر کثیرى است که خداوند در قرآن کریم یاد فرموده است)
نقل است که حضرت على علیه السلام با مشاهده زحمات طاقت فرساى فاطمه سلام الله علیها در منزل، به او پیشنهاد کرد خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله برسد و براى کمک در کارهاى خانه خدمتکارى درخواست کند. فاطمه سلام الله علیها به حضور پدر گرامىاش رسید؛ ولى چون گروهى نزد آن حضرت بودند، بدون مطرح کردن موضوع، بازگشت.
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که متوجه شد فاطمه علیها السلام براى کارى نزد او آمده است خود سراغ فاطمه سلام الله علیها رفت و از علّت آمدن او به حضورش پرسید.
امیر مومنان على علیه السلام به جاى فاطمه سلام الله علیها مشکلات زندگى او را تشریح و خواست وى را مطرح کرد.
رسول خدا صلی الله علیه و آله با توجه به مشکلات اقتصادى مسلمانان فرمود: بیایید من به شما چیزى بیاموزم که از خادم و کنیز بالاتر و بهتر است و آن اینکه پیش از خوابیدن 33 بار سبحان اللَّه و 33 بار الحمداللَّه و 34 بار اللَّه اکبر بگویید.
فاطمه سلام الله علیها از شنیدن این دستور خوشحال شد و سه بار فرمود: از خدا و پیامبرش راضى شدم. ( بحارالانوار، ج 43، ص 82- 83 )
دی پیر می فروش که ذکرش به خیر باد گفتا شراب نوش و غم دل ببر ز یاد
گفتم به باد می‌دهدم باده نام و ننگ گفتا قبول کن سخن و هر چه باد باد
امام باقر علیه السلام مىفرماید: فَوَاللَّهِ لَوْ کانَ شَىْءٌ افْضَلَ مِنْهُ لَعَلَّمَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله علیه و آله ایَّاها (مرآة العقول، ج 15، ص 176)
(بهخدا سوگند! اگر چیزى بهتر از این تسبیح بود، رسول خدا صلى الله علیه و آله آن را به او حضرت زهرا علیها السلام مىآموخت)
تویی آن گوهر پاکیزه که در عالم قدس ذکر خیر تو بود حاصل تسبیح ملک
حضرت آیت الله حاج آقا موسی شبیری زنجانی دامت برکاته از مراجع عظام تقلید از زبان پدر بزرگوارشان این گونه نقل میکند که :
در سفری که رهبر کبیر انقلاب حضرت آیة الله خمینی قُدّس سِرُّه و مرحوم پدرم برای زیارت به مشهد مقدس رفته بودند آیة الله خمینی در صحن حرم امام رضا علیه السلام با سالک الی الله مرحوم حاج حسنعلی نخودکی اعلی الله مقامه الشریف مواجه می‌شوند. آیة الله خمینی رحمة الله علیه که در آن زمان شاید در حدود سی الی چهل سال بیشتر نداشت وقت را غنیمت می شمارد و به ایشان می‌گوید با شما سخنی دارم.
مرحوم حاج حسنعلی نخودکی رحمة الله علیه می‌گوید: من در حال انجام اعمال هستم، شما در بُقعه حُرّ عامِلی رحمة الله علیه بمانید من خودم پیش شما می‌آیم. بعد از مدتی حاج حسنعلی نخودکی می‌آید و به ایشان می‌گوید چه کار دارید؟
حضرت آیة الله خمینی رضوان الله تعالی علیه خطاب به ایشان رو به گنبد و بارگاه امام رضا علیه‌السلام می کند و می گوید: تو را به این امام رضا، اگر (علم) کیمیاداری به ما هم بده؟
مرحوم حاج حسنعلی نخودکی انکار به داشتن علم (کیمیا) نکرد بلکه به آیة الله خمینی قدس سره فرمودند:اگر ما «کیمیا» به شما بدهیم و شما تمام کوه و در و دشت را طلا کردید آیا قول می‌دهید که به جا استفاده کنید و آن را حفظ کنید و در هر جایی به کار نبرید؟
آیة الله خمینی، سر به زیر انداختند و با قدری تأمل به ایشان گفتند: نه نمی‌توانم چنین قولی به شما بدهم.
سینه تنگِ من و بار غم او هیهات مرد این بار گران نیست دل مسکینم
حاج حسنعلی نخودکی که این را شنید رو به ایشان کرد و فرمود: حالا که نمی‌توانید «کیمیا» را حفظ کنید من بهتر از کیمیا را به شما یاد می‌دهم و آن این که: بعد از نمازهای واجب تسبیحات فاطمه زهرا سلام الله علیها را می‌گویی. و بعد سه بار سوره توحید «قل هو الله احد» را می‌خوانی.و بعد سه بار صلوات می‌گویی: و بعد سه بار آیه مبارکه: وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَمَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْرًا.
(هرکس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی برای او فراهم میکند و او را از جایی که گمان ندارد روزی می‌دهد، و هرکس بر خداوند توکل کند کفایت امرش را میکند، خداوند فرمان خود را به انجام می‌رساند، و خدا برای هر چیزی اندازه‌ای قرار داده است، سوره طلاق آیه 2 و 3) را می‌خوانی که این از کیمیا برایت بهتر است. ( سایت خبری تحلیلی البرز )
فاش می‌گویم و از گفته خود دلشادم بنده عشقم و از هر دو جهان آزادم
طایر گلشن قدسم چه دهم شرح فراق که در این دامگه حادثه چون افتادم
سایه طوبی و دلجویی حور و لب حوض به هوای سر کوی تو برفت از یادم
نیست بر لوح دلم جز الف قامت دوست چه کنم حرف دگر یاد نداد استادم
یکی از دستورات اکید مرحوم سیدنا الاستاد به سالکین راه خدا، مداومت بر ذکر تسبیحات فاطمه زهرا سلام الله علیها بعد از هر نماز واجب و مستحب بود و یکی از اذکاری به شاگردانشان هنگام خواب می دادند تسبیحات حضرت بود.
امام صادق علیه‌السلام در این رابطه مىفرماید: یَا أَبَا هَارُونَ إِنَّا نَأْمُرُ صِبْیَانَنَا بِتَسْبِیحِ فَاطِمَةَ علیها السلام کَمَا نَأْمُرُهُمْ بِالصَّلَاةِ فَالْزَمْهُ فَإِنَّهُ لَمْ یَلْزَمْهُ عَبْدٌ فَشَقِیَ. ( فروع کافى، کتاب الصلاه، ص 343، ح 13)
(اى ابا هارون! ما بچههاى خود را همانطور که به نماز امر مىکنیم به تسبیحات حضرت فاطمه علیهاالسلام نیز امر مىکنیم. تو نیز بر آن مداومت کن، زیرا هرگز به شقاوت نیفتاده است بندهای که بر آن مداومت نموده است.)
مکن در این چمن سرزنشم به خودرویی چنان که پرورشم می دهند می رویم
مرحوم حداد اعلی الله مقامه الشریف می فرمودند مگر نماز بدون تسبیحات حضرت زهرا سلا الله علیها هم می شود خواند
من نخواهم کرد ترک لعل یار و جام می زاهدان معذور داریدم که اینم مذهب است
در روایت است که: دَخَلَ رَجُلٌ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ کَلَّمَهُ فَلَمْ یَسْمَعْ کَلَامَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع وَ شَکَا إِلَیْهِ ثِقْلًا فِی أُذُنَیْهِ فَقَالَ لَهُ مَا یَمْنَعُکَ وَ أَیْنَ أَنْتَ مِنْ تَسْبِیحِ فَاطِمَةَ ع قَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا تَسْبِیحُ فَاطِمَةَ ع فَقَالَ تُکَبِّرُ اللَّهَ أَرْبَعاً وَ ثَلَاثِینَ وَ تَحْمَدُ اللَّهَ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِینَ وَ تُسَبِّحُ اللَّهَ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِینَ تَمَامَ الْمِائَةِ قَالَ فَمَا فَعَلْتُ ذَلِکَ إِلَّا یَسِیراً حَتَّى أَذْهَبَ عَنِّی مَا کُنْتُ أَجِدُه (بحار الأنوار ، ج82، ص: 335)
(شخصی بر امام صادق علیه السلام وارد شد و حضرت شروع کردند با او صحبت کردن ولی متوجه شدند که او حرفای ایشان را نشنیده است بعد آن شخص به حضرت اظهار کم شنوایی و سنگینی در گوش کرد. امام صادق علیه السلام فرمودند: چه چیز تا بحال مانع شده که برای شفای خودت از تسبیح حضرت فاطمه سلام الله علیها غفلت کنی؟
تیمار غریبان اثر ذکر جمیل است جانا مگر این قاعده در شهر شما نیست؟
آن شخص پرسید: قربانت گردم، تسبیح فاطمه سلام الله علیها چیست و چگونه است؟ حضرت فرمود: سی وچهار مرتبه «الله اکبر»، سی و سه مرتبه «الحمدلله» و سی و سه مرتبه «سبحان الله» که صد عدد میشود. آن مرد گوید: من این کار را در اندک زمانی انجام دادم و کم شنوایی ام برطرف شد.».
وقتی دل شیدایی می رفت بـه بستان هـا بی خویشتنش کردی بوی گل وریحانا
گه ناله زدی بـلبـل گه جامه دریدی گل بـا یـاد تـو افـتـادم از یـاد بـرفـت آن هـا
ای ذکرتو برلب ها وی مهرتودردل ها وی شور ودرسرها نی سرتودرجن ها
تـاخار غـم عـشقـت آویـخته در دامـم کـوته نـظری باشد رفتن به گلسـتان ها
مرحوم آیة الحق و العرفان حاج سید علی آقای قاضی اعلی الله مقامه می فرمودند: نماز را بازاری نکنید اول وقت به جا بیاورید با خضوع و خشوع. اگر نماز را تحفظ کردید همه چیزتان محفوظ میماند و تسبیح صدیقه کبری سلام الله علیها که از ذکر کبیر به شمار می آید و آیت الکرسی در تعقیب نماز ترک نشود.
بهشت عدن اگر خواهی بیا با ما به میخانه که از پای خمت روزی به حوض کوثر اندازیم
و سالک راه خدا که خود را مقید به دستورات می داند باید این معنی را در نظر بگیرد که در تعداد و اندازه اذکار کم و زیاد نشود که اگر احیانا کم و زیادی رخ داد ذکر را از اول بگوید تا از آثار آن بهره مند گردد.
حضرت آیة الله جوادی آملی دامت برکاته در این باره می فرمایند: ائمه علیهم السلام دستور داده اند که ذکر ودعائی را که ما ارائه می کنیم بگوئید وآن را کم یا زیاد نکنید. این خضوع در برابر وحی، نشانه عقل است، زیرا با برهان فلسفی، ثابت شده است که بشر نیازمند به وحی است و نیاز بشر را جز وحی چیز دیگری تأمین نمی کند. (مراحل اخلاق در قرآن ، آیة الله جوادی آملی ص 41)
امام معصوم علیه السلام به شخصى فرمود: این دعا را بخوان: "لا اله الا الله ... تا آنجا که مىفرماید: یحیى و یمیت". شنونده از پیش خود گفت: «و یمیت و یحیى» حضرت فرمودند: جمله ى تو صحیح است، امّا آنچه من مىگویم بگو و سپس آیه ى «لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ»( از خدا و رسولش در پیشی نگیرید) را براى او تلاوت فرمودند. (خصال صدوق، ج 2، ص 62)
اللهم صل علی محمد و آل محمد