گوهر معرفت
عرفان و اخلاق کاربردی بر مبنای قرآن و عترت

سلام. غرض از مزاحمت دستوری برای خشم و غضبم میخواستم. لطفا راهنمایی بفرمایید پاسخ از استاد حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی همراه با ارائه راهکارهایی بسیار جامع و کاربردی

سلام. غرض از مزاحمت دستوری برای خشم و غضبم میخواستم. لطفا راهنمایی بفرمایید

پاسخ از استاد حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی

تمام رذائل اخلاقی ریشه در نفس دارند

خشم به عنوان یک غریزه، حالتی از نفس انسان است که اگر این نفس بر اثر تربیت و تهذیب الهی شود، غرائز وابسته به آن از جمله خشم نیز الهی می شوند که نه تنها موجب فساد و افساد نیست، بلکه هم خودش حق است، هم رفتار و گفتاری که ناشی از آن هستند حتی انسان را در مسیر کمال مدد می رساند.

یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقینَ وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصیرُ. (التحریم : 9)

(ای پیامبر با کفار و منافقین به جهاد برخیز و از روی خشم با آنان مقابله کن که جایگاهشان جهنم است و چه بد راهی در پیش دارند)

شخصى از رسول خدا صلى الله علیه و آله پرسید: آیا اجازه مى‏ دهى، آنچه را که مى ‏گویى، به عنوان حدیث از شما نقل کنیم؟ چه در حال آرامش و چه در حال خشم؟ حضرت فرمود: اکْتُبْ فَوَالَّذى‏ بَعَثَنى بِالْحَقِّ لایَخْرُجُ مِنْهُ الَّا الْحَقَّ (وَ أَشارَ إِلى‏ لِسانِهِ) بنویس، زیرا به حقّ آن که مرا به رسالت برانگیخت از این (به زبانش اشاره کرد) جز حقّ چیزى بیرون نمى‏ آید. (محّجة البیضا، ج 5، ص 302)

وجود غریزه خشم حتی در آنجایی که نفس هنوز به مرحله طهارت نرسیده یکی از بهترین ابزار کمال است آنجایی که انسان بر خشم و غیض خود کظم می نماید و او را فرو می برد که از بهترین ریاضت های نفسانی است که خدای متعال به جهت کمال در وجود انسان قرار داده است  چنان که در بیان اوصاف مؤمنان فرمود: وَ اذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِروُن؛ و چون خشمگین مى ‏شوند، درمى‏ گذرند. (شورى‏ ، آیه 37)

اما همین خشم اگر وابسته به نفسی شد که تهذیب و تطهیر نگشته و به هواهای نفسانی و غرور عالم دنیا آلوده شده است، زمینۀ تمام انحرافات و بداخلاقی ها را فراهم می سازد. همانگونه امام صادق علیه السلام فرمودند: الْغَضَبُ مِفْتاحُ کُلِّ شَرِّ خشم کلید هر بدى است. (اصول کافى، ج 2، ص 303)

این مقدمه از این جهت ضروری می نمود که متوجه شویم مساله، خشم نیست؛ بلکه نفس است پس باید نفس را تربیت و کنترل و مراقبه و مواظبت کرد.

علیکم انفسکم (بر شما باد بر مراقبت بر نفوستان)

آری، همه رذائل اخلاق و زشتی ها ریشه در نفس دارد پس به قول اطباء نیشتر و تیغ جراحی و درمان را بر نفس گذاشت و الا پرداختن به اخلاقیات بدون توجه به نفس و درمان او عمری هزار ساله می خواهد و مانند یک غده سرطانی ماند که هر جایی را که درمان کنید از جای دیگری بیرون می زند.

مادر بت ها بت نفس شماست            زانکه آن بت مار و این بت اژدهاست

اما به عنوان یک درمان زودبازده می توان اموری را مدنظر قرار داد که تا حدودی عصبانیت را کنترل کرده و موجب آرامش دل گردد. بر این اساس اموری را به ترتیب متذکر می شویم:

اول: عصبانی نشویم

نباید بنا را بر عصبانیت گذاشت آنگاه به دنبال راه کنترلش گشت بلکه از اول باید عصبانی نشد؛ اینطور نیست که برای کنترل عصبانیت، قرص و دارویی خاص باشد بلکه بهترین راه حل این است که سعی کنیم اصلا عصبانی نشویم.

شخصی آمد خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله و عرض کرد آقا مشکلات اخلاقی دارم چکار کنم؟، حضرت فرمودند: لاتغضب؛ خب عصبانی نشو!

دوم: به خود اجازه عصبانی شدن ندهیم

خیلی ها عصبانی میشنوند چون عصبانیت را حق خود می دانند و گمان می کنند باید عصبانی شوند درحالیکه در غیر از اولیاء الهی عصبانیت مذموم و قبیح و حرام است و مومن اجازه عمل حرام را ندارد پس خود را نسبت به عصبانی شدن و ناسزا گفتن و دیگر امور ناشی از عصبانیت مُحِقّ ندانیم

وَ لَا تَلقُوا بِأیدیِکُم إِلى التَّهلُکَةِ وِ أحسِنُوا إنَّ اللهَ یُحِبُّ المُحسِنین‏ (. آیه 195، از سوره بقرة)

(و با دستهاى خودتان خود را در هلاکت نیفکنید! و نیکى نمائید که خداوند نیکوکاران را دوست دارد)

سوم: درمان را از خودمان شروع کنیم

کسانی که عصبانی می شوند عامل عصبانیت را دیگران می دانند این حرف حتی اگر در برخی موارد درست باشد، اما راه درمانش را باید از خودمان شروع کنیم یعنی آستانه تحمل را بالا ببریم

إِنَّ اَللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ‏ (سوره مبارکه رعد، آیه شریفه 11)

(خداوند حال هیچ قومى را دگرگون نخواهد کرد تا زمانى که آن مردم حالشان را تغییر دهند.)

چهارم: آگاهی خود را بر عواقب عصبانیت بالا ببریم

امیر مومنان علیه السلام فرمودند: جهل و ندانستن عاقبت هر امری، معدن تمام مشکلات است؛ از این روی ذکر چند روایت به دانستن ماهیت خشم و آثار و پیامدهای منفی آن به ما در کنترل آن کمک می کند.

در بسیاری از مواقع وقتی افراد از عواقب و آثار کار خود آگاه می شودند در وجودشان یک حالت بازدارنده ایجاد می شود

قُلْ هَلْ یَسْتَوِى الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ (ذیل آیه 9، از سوره زّمر)

(بگو: آیا کسانی که مى‏ دانند و کسانی که نمى ‏دانند، یکسانند)

قطعا با آگاهی و ادارکی که از خواندن عبارات ذیل پیدا می کنیم، حالت کنترل در ما تقویت می شود.

خشم ویران کننده ایمان و عقل است

پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: الغَضَبُ یُفْسِدُ الْإیمانَ کَما یُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ. (اصول کافى، ج 2، ص 302)

(خشم، ایمان را تباه مى ‏کند، چنان که سرکه عسل را)

مرحوم علامه طباطبایی رحمة الله می فرمودند: یک عصبانیت چنان زحمت سالک الی الله را هدر می دهد که به اندازه بیست سال او را به عقب می برد

مولی على علیه السلام در این باره فرمود: الْغَضَبُ نارٌ مُوقَدَةٌ، مَنْ کَظَمَهُ أَطْفَأَها وَ مَنْ أَطْلَقَهُ کانَ أَوَّلَ‏ مُحْتَرِقٍ بِها. (شرح غررالحکم، ج 2، ص 47)

(خشم آتشى سوزنده است، هر که آن را فرو خورد، خاموشش ساخته و هر که آزادش گذارد، خود او، اوّل کسى است که در شعله ‏اش مى‏ سوزد.)

چون ز خشم آتش تو در دل‏ها زدى                 مایه نار جهنّم آمدى‏

آتشت این‏جا چو آدم سوز بود                        آنچه از وى زاد، مردافروز بود

خشم تو تخم سعیر و دوزخ است                    هین بُکش این دوزخت کاین محنت است‏

امام على علیه السلام فرمود: الْغَضَبُ یُفْسِدُ الْأَلْبابَ وَ یُبْعِدُ مِنَ الصَّواب (شرح غرر، ج 1، ص 357.)

(خشم خردها را تباه مى ‏کند و آدمى را از مسیر درست دور مى‏ سازد.)

حضرت درجای دیگر می فرمایند: إِیَّاکَ وَ الْغَضَبَ فَأَوَّلُهُ جُنُونٌ وَ أخِرُهُ نَدَمٌ. (شرح غررالحکم، ج 2، ص 288)

(از خشم دورى کن که آغازش دیوانگى و پایانش پشیمانى است.)

مرحوم حداد اعلی الله مقامه الشریف می فرمودند: اگر با مردم یا به فرزندان خود دعوا می کنى، صورى بکن که نه خودت اذیّت شوى و نه به آنها صدمه ‏اى برسد. اگر از روى جدّ دعوا کنى، براى طرفین صدمه دارد. و عصبانیّت جدّى، هم براى تو ضرر دارد و هم براى طرف.

فضیلت کنترل خشم

امام محمّد باقر علیه السلام فرمود: مَنْ کَظَمَ غَیْظاً وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلى‏ إِمْضائِهِ، حَشَى اللَّهَ قَلْبَهُ أَمْناً وَ إیماناً یَوْمَ الْقِیامَةِ (بحارالانوار، ج 7، ص 303)

(هر کس خشم خود را فرو نشاند، در حالى که مى ‏تواند آن را اظهار کند، خداوند، در روز قیامت قلب او را از ایمنى و ایمان پر مى ‏کند.)

روزی ابو سعید در بیابانی به آسیابی رسید. برآسیاب سلام کرد، سر به سجده نهاد و تعظیم و تکریم نمود. یارانش با شگفتی دلیل این کار را از او پرسیدند. ابو سعید پاسخ داد: او خصلت پیامبران را دارد، اول آنکه پای بر زمین دارد و پیوسته در خود سفر می کند، دوم آنکه درشت می گیرد ونرم تحویل می دهد. کدامیک ازشما سخن درشتی می شنوید و سخن لطیف باز می گویید؟

پنجم: پرهیز از ورود به اموری که منجر به عصبانیت می شود

در بسیاری موارد دخالت و ورود در اموری که از حیطه ظرفیت و سعه ما خارج است موجب عصبانیت می شود که از بهترین راهکارها کنترل ورود است که منتهی به کنترل عصبانیت می گردد

مرحوم حداد می فرمودند: در هر موقعى که مى ‏بینى در اصلاح امرى از امور اعمّ از امور خانوادگى و داخلى و یا امور اجتماعى و خارجى، امر دائر است میان آنکه آلودگى و فساد بر نفست وارد شود یا بر غیر، آن آلودگى را براى نفس خودت مپسند که دیگر قابل جبران نیست! اگر در جائى دیدى امر به معروف و نهى از منکرى را که مى‏ نمائى مستلزم عصبانیّت و پریشان شدن افکار و درهم ریختن صفاى ذهن توست، و این ضررش براى تو بیشتر است از ضررى که به وى در اثر إتیان آن جرم و جنایت وارد مى ‏شود؛ دست از این کار بردار و پیرامون آن مگرد!

ششم : بهره گیری از راهکارهای کنترل و کاهش عصبانیت

برای کنترل عصبانیت می توان از دستورات زیر به عنوان راهکارهای سریع و مقطعی استفاده کرد؛ ضمن اینکه بکارگیری همۀ موارد در یک زمان و یا رعایت اولویت ها الزامی نیست.

اول: نادیده گرفتن اشتباهات اطرافیان

از بیشترین عوامل موثر در عصبانیت خطاهای اطرافیان ماست یکی از بهترین راهکارها برای کمتر عصبانی شدن و کنترل بر خشم این است که اصلا خطاهای دیگران را نادیده بگیریم این یک راهکار قرآنی است

قرآن مجید پیرامون این مسئله می فرماید: وَ الَّذینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُون ( الشورى :  37)

(و کسانى که از گناهان بزرگ و زشتکاری ها خود را به دور مى ‏دارند و چون به خشم درمى ‏آیند درمى ‏گذرند.)

خوب است انسان بیش از دیگران خود را مقصر بداند و بر خودش و خطاهایش خشمگین شود یکبار شخصی از حضرت آیت الله بهجت پرسید: برای درمان خشم چه کنیم؟ آقا فرمودند: برخودت خشمگین شو اگر ذکری هم می خواهی بسیار صلوات بفرست.

براى توجیه رفتارهاى خلاف انتظار دیگران، توجیه مناسبى داشته باشید و آنها را مقصر تلقى نکنید؛ مثلاً بگویید: خودم از این فرد بدتر رفتار مى ‏کنم، او اشتباه گرفته و مقصر نیست. اشتباه من باعث رفتار نامناسب او شده است.

دوم: سکوت

سکوت و آرامش نیز در پیش‏گیرى از خشم مؤثّر است.

على علیه السلام فرمود: وَ داوُوا الْغَضَبَ بِالصَّمْتِ. (شرح غررالحکم، ج 4، ص 24)

(خشم را با سکوت درمان کنید)

سوم: یاد خدا (گفتن اذکار)

امام صادق علیه السلام چنین فرمود: إِنَّ فِى التَّوْراةِ مَکْتُوباً یَا ابْنَ أدَمَ، اذْکُرْنى‏ حینَ تَغْضَبُ، أَذْکُرْکَ عِنْدَ غَضَبى‏ ... (کافى، ج 2، ص 304)

(در تورات نوشته شده: اى فرزند آدم، مرا به هنگام خشم خویش به یاد آور تا تو را به هنگام خشم خود یاد آورم.)

گفتن ذکر «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم»

در روایت است وقتی کسی از پیامبر صلی الله علیه و آله دستوری برای کنترل عصبانیت می خواست حضرت به آنها می فرمود تا عصبانی شدید این ذکر را بگویید (محجة البیضا، ج 5، ص 304)

گفتن ذکر شریف «لاحول و لا قوه الا بالله العلی العظیم»

در حدیثی وارد شده که ابلیس به حضرت موسی گفت: از خشم بپرهیز و زمانی که خشمگین شدی بگو (لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم) که در اثر آن خشم تو فرو می نشیند.

گفتن ذکر شریف «صلوات»

خواندن آیات آیات 133 و 134 سوره آل عمران :

در خواص درمانی دو آیه 133 و 134 سوره آل عمران است که مداومت بر آن موجب سکوت قلب و فروبردن خشم می شود خوب است این دو آیه را حفظ کرد و خواند

وَسَارِعُواْ إِلَى مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّکُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ - الَّذِینَ یُنفِقُونَ فِی السَّرَّاء وَالضَّرَّاء وَالْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ.

چهارم: تغییر وضعیت

دور شدن از شخص یا جایی که باعث عصبانیت شده در کنترل خشم موثر است مثلا تغییر وضعیّت از حالت ایستاده به نشسته یا به ‏عکس نیز در برخى از روایات توصیه شده است.

امام باقر علیه السلام فرمود: أَیُّما رَجُلٍ غَضِبَ وَ هُوَ قائمٌ فَلْیَجْلِسْ، فَإِنَّهُ سَیَذْهَبُ عَنْهُ رِجْزُ الشَّیْطانِ وَ إِنْ کانَ جالِساً فَلْیَقُمْ (بحارالانوار، ج 73، ص 264)

(هر که در حال ایستاده خشمگین شد، زود بنشیند، با این کار، وسوسه شیطان از بین مى‏رود و نیز اگر نشسته است، زود برخیزد.)

پنجم: وضوء با آب سرد

وضوگرفتن یا غسل ‏کردن با آب سرد نیز در فرونشاندن آتش خشم مؤثّر است. پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: إِذا غَضِبَ أَحَدُکُمْ فَلْیَتَوَضَّأْ بِالْماءِ الْبارِدِ، فَإِنَّ الْغَضَبَ مِنَ النَّارِ.

(هرگاه یکى از شما را خشم فرا گرفت، با آب سرد وضو بگیرد، زیرا خشم از آتش است.)

ششم: سجده کردن

یکی دیگر از درمان های مۆثر در جهت کنترل عصبانیّت آن است که به هنگام عصبانیّت، صورت را بر زمین گذاشته و به درگاه خداوند سجده نماید و از آن قدرت بی مثال برای فروکش کردن این آتش شیطانی یاری بجوید.

ابو سعید خدری از پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله نقل می کند که حضرت فرمود: غضب جرقه ای است که در قلب انسان قرار می گیرد، آیا نمی بینید که چشمان او سرخ و رگ های او متورّم می شود. کسی که چنین حالتی در خود مشاهده کرد، صورتش را بر زمین گذارد (و برای خدا سجده نماید) به یقین هرکس چنین کند و به درگاه خدا پناه برد و از او رفع شیطان و خشم را بخواهد، آرامش می یابد.

هفتم: رفتن نزد دوستان صالح و هم کلام شدن با آنان

دوری از مصاحبت افراد خشمگین و عصبانی و هم نشینی با افراد بردبار و صبور، به عنوان یک عامل اخلاقی اجتماعی، نقش بازدارنده ای در برابر خشم دارد؛ زیرا تجربه ثابت کرده است که هم نشینی با انسان های خشمگین و پرخاشگر سبب اثرپذیری فرد از گفتار و کردار ایشان و بروز احساسات همانند آنان می شود و برعکس، دوستی و هم صحبتی با افراد صبور و دارای طمأنینه، افراد خشمگین و عصبانی را آرام و تعدیل می کند.

در روایت است: هر گاه بر یکی از برادران دینی ات سه بار خشم بگیری و او خویشتن داری کند و بر تو بی ادبی نکند، او را به عنوان دوست خود انتخاب کن.

هشتم: استفاده از ظریفیت جریمه

کسانی که برخی از رذائل اخلاقی در آنها تا حدودی عادت شده برای رفع آن می توانند از ظرفیت جریمه استفاده کنند که این مساله را در سیره الهی مشاهده می کنیم که از آن تعبیر به کفارات شده است کفاره نوعی جریمه برای قصور و تقصیرات بندگان است که از ناحیه خدای علیم و حکیم درنظر گرفته شده است که هم شامل جریمه های عملی است هم مالی و از آنجایی که تعلق نفس به مخصوصا مال بیش از هر چیزی است جریمه را می توان یک راهکار موثر دانست.

مثلا نذر کنم یا عهد ببندم هربار که عصبانی شدم، یک یا چند روز روزه بگیرم یا فلان مبلغ را صدقه بدهم. حقیر این روش را در سیره بزرگان مشاهده کرده ام.

در حالات مرحوم آیت الله بروجردی رضوان الله تعالی علیه نقل می کنند که ایشان نذر کرده بودند هربار که عصبانی میشوند یک سال روزه بگیرند و یکبار در درس از سوال و اشکال یکی از شاگردانشان عصبانی شدند و به وی پرخاش کردند و فرمودند بعد از توبه و حلالیت یک سال غیر از آن چند روز حرام را روزه گرفتم.

نهم: تغذیه مناسب و سالم

امروزه ثابت شده که تغذیه تاثیر مهمی بر اعصاب و روان انسان دارد و تغذیه ناکافی و غلط می تواند آثار نامطلوبی بر اعصاب و روان انسان بگذارد و موجب افسردگی شدید و اختلالات عصبی جدی شود.

در این مورد توصیه اکید می شود به طبیب حاذق سنتی مراجعه شود و در این مورد با او مشورت گردد طبق نظر وی عمل گردد. الحمدلله امروزه اطباء متعهدی تربیت شدند که با وجود تخصص در علم پزشکی مدرن، درمان مرضاء را به روش اسلامی و سنتی و با یک إشراف علمی انجام می دهند و بسیار هم قابل اعتماد هستند و مخصوصا سیدناالاستاد حضرت علامه رضوان الله تعالی علیه بر طبابت اسلامی و سنتی عنایت خاصی داشتند.