گوهر معرفت
عرفان و اخلاق کاربردی بر مبنای قرآن و عترت

برای قرائت کامل و خاصّ زیارت عاشورا دستوراتی از بزرگان رسیده است که در این میان، دستورِ قرائت مرحوم حضرت علّامه طهرانی رضوان الله تعالی علیه بر اساس تحقیق به صواب نزدیکتر است. در مقاله حاضر حجت الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی به تبیین این قرائت می پردازند

بسم الله الرحمن الرحیم

دستور قرائت زیارت عاشورا

منبع: سلسله مقالات تالیف حجت الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی

زیارت عاشورا یکی از متداول ترین زیارت نامه های سیدالشهداء علیه السلام است که آثار و برکاتی را به همراه دارد.

مرحوم آیت اللّه آقاى حاج شیخ محمّد تقى بهجت رحمة الله علیه می فرمودند: آیة اللّه العظمى آقاى حاج شیخ محمّدحسین اصفهانى مشهور به کمپانى که صاحب آثار و تالیفات و دیوان و نیز از اساتید محترم ما بودند از درگاه خدا خواسته بودند که لحظه آخر عمرشان زیارت عاشورا را بخوانند و بعد قبض روح بشوند. دعاى ایشان مستجاب شد. بعد از اتمام زیارت عاشورا از این عالم درگذشتند (زیارت عاشوار و آثار شگفت : ص 34)

ملکوت زیارت عاشورا

از برخی حکایات معلوم می شود که ثواب زیارت عاشورا همان زیارت امام حسین علیه السلام در کربلاست

مرحوم حضرت علامه طباطبایی اعلی الله مقامه مى ‏فرمودند: عیال ما زن بسیار مؤمن و بزرگوارى بود. ما در معیّت ایشان براى تحصیل بنجف اشرف مشرّف شدیم، و ایّام عاشورا براى زیارت بکربلا مى‏آمدیم، و پس از پایان این مدّت چون به تبریز مراجعت کردیم؛ روز عاشورائى ایشان در منزل نشسته و مشغول خواندن زیارت عاشورا بود، مى ‏گوید: دلم ناگهان شکست؛ و با خود گفتم ده سال در کنار مرقد مطهّر حضرت‏أبا عبد الله الحسین در روز عاشوراء بودیم، و امروز از این فیض محروم شده ‏ایم. یکمرتبه دیدم که در حرم مطهّر در زاویه حرم بین بالا سر و روبرو ایستاده ‏ام، و رو بقبر مطهّر مشغول خواندن زیارت هستم. و حرم مطهّر و خصوصیّات آن بطور سابق بود؛ ولى چون روز عاشورا بود، و مردم غالباً براى تماشاى دسته و سینه زنان مى‏روند، فقط در پائین پاى مبارک، مقابل قبر سائر شهداء چند نفرى ایستاده؛ و بعضى از خُدّام براى آنها مشغول زیارت خواندن هستند. و چون بخود آمدم دیدم در خانه خود نشسته، و در همان محلّ مشغول خواندن بقیّه زیارت هستم‏. (مهرتابان، ص: 41)

بررسی اسناد زیارت عاشورا

بزرگان از علما قائلند از آنجاییکه زیارت عاشورا، سیره مستمرۀ تمامی علما و متشرعین از قدیم تا حال بوده دیگر نیازی به سند ندارد؛ و برخی اهل معنا می گفتند: کسانی که زیارت عاشورا را انکار می کنند از نور باطن برخوردار نیستند.

در عین حال برای دفاع جانانه تر از این زیارت لازم است گفته شود: مصدر اصلی این زیارتنامه، دو کتاب معتبر؛ یعنی کامل الزیارات تألیف جعفر بن محمد بن قولویه قمی (متوفی 348 هـ. ق) و مصباح المتهجد شیخ طوسی (385 – 460 هـ. ق) است.  و این دو بزرگوار تقریباً با شش سند این زیارت را نقل کرده‌اند. 

مصدر اول: کتاب کامل الزیارات

مولف کتاب کامل الزیارات جناب ابن قولویه زیارت عاشورا را تحت عنوان بیان ثواب آن نقل کرده و می نویسد:

حَدَّثَنِی حَکِیمُ بْنُ دَاوُدَ بْنِ حَکِیمٍ وَ غَیْرُهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَى الْهَمْدَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ وَ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ جَمِیعاً عَنْ عَلْقَمَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَضْرَمِیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ مَالِکٍ الْجُهَنِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ مَنْ زَارَ الْحُسَیْنَ علیه السلام یَوْمَ عَاشُورَاءَ مِنَ الْمُحَرَّمِ، حَتَّى یَظَلَّ عِنْدَهُ بَاکِیاً لَقِیَ اللَّهَ تَعَالَى یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِثَوَابِ أَلْفَیْ [أَلْفِ‏] أَلْفِ حِجَّةٍ وَ أَلْفَیْ [أَلْفِ‏] أَلْفِ عُمْرَةٍ وَ أَلْفَیْ أَلْفِ غَزْوَةٍ وَ ثَوَابُ کُلِّ حِجَّةٍ وَ عُمْرَةٍ وَ غَزْوَةٍ کَثَوَابِ مَنْ حَجَّ وَ اعْتَمَرَ وَ غَزَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ مَعَ الْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ ... .

(از امام باقر علیه السلام که فرمودند : هرکس قبر حسین علیه السلام را در روز عاشورا زیارت کند تا اینکه گریان شود ، خداوند را در روز قیامت با ثواب هزار هزار حج و هزار هزار عمره و هزار هزار جهاد و ثواب هر حج و عمره و جهادی مانند کسی است که حج و عمره و جهاد را با رسول خدا و ائمه هدایت گر انجام داده باشد)

و بعد در باره سند اصل زیارت عاشورا می‌گوید: قَالَ صَالِحُ بْنُ عُقْبَةَ الْجُهَنِی وَ سَیفُ بْنُ عَمِیرَةَ قَالَ عَلْقَمَةُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْحَضْرَمِی فَقُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) عَلِّمْنِی دُعَاءً أَدْعُو بِهِ فِی ذَلِکَ الْیوْمِ...". (کامل الزیارات ، جعفر بن محمد بن قولویه ، ص 325 – 328)

(علقمة بن محمّد حضرمى مى‏گوید: محضر مبارک ابى جعفر علیه السلام عرض کردم: دعائى به من تعلیم فرمائید که در آن روز وقتى از نزدیک به زیارت آن حضرت رفتم آن را خوانده و دعائى یادم دهید که هر گاه از نزدیک به زیارت آن جناب نرفته، بلکه از شهرهاى دور و پشت بام به آن حضرت اشارة سلام دادم آن را بخوانم.

حضرت فرمودند: اى علقمه ! بعد از آن که با اشاره به آن حضرت سلام دادى و پس از آن، دو رکعت نماز خواندى... در زیارت ابا عبد اللَّه الحسین روز عاشورا بگو: سلام بر تو اى ابا عبد اللَّه، سلام بر تو اى فرزند رسول خدا، سلام بر تو اى برگزیده خدا و فرزند برگزیده‏اش، سلام بر تو اى فرزند امیرمؤمنان و فرزند سرور جانشینان، سلام بر تو اى پسر فاطمه که سرور بانوان عالم مى‏باشد...)

مصدر دوم: کتاب مصباح المتهجّد

شیخ طوسی رحمة الله علیه سند اصل زیارت عاشورا را از دو طریق، یکی از امام باقر علیه السلام و یکی را هم از امام صادق علیه السلام نقل می کند.

نقل اول: شیخ طوسی در نقل اول می نویسد:

قال صالح بن عقبة وسیف بن عمیرة : قال علقمة بن محمد الحضرمی قلت لأبی جعفر علیه السلام : علمنی دعاء أدعو به ذلک الیوم إذا أنا زرته من قرب ودعاء أدعو به إذا لم أزه من قرب وأومأت من بعد البلاد ومن داری بالسلام إلیه . قال : فقال لی : یا علقمة ! إذا أنت صلیت الرکعتین بعد أن تومی إلیه بالسلام فقل بعد الایماء إلیه من بعد التکبیر هذا القول : فإنک إذا قلت ذلک فقد دعوت بما یدعو به زواره من الملائکة... السلام علیک یا أبا عبد الله ! السلام علیک یا ابن رسول الله ! السلام علیک یا ابن أمیر المؤمنین وابن سید الوصیین ! السلام علیک یا ابن فاطمة سیدة نساء العالمین ! السلام علیک یا ثار الله وابن ثاره والوتر الموتور  ... (مصباح المتهجد ، الشیخ الطوسی ، ص 773 – 774)

(علقمه می گوید : به امام باقر علیه السلام عرض کردم : دعایی به من آموزش بده که اگر در آن روز امام حسین علیه السلام از نزدیک زیارت کردم ، آن را بخوانم و اگر نتوانستم از نزدیک زیارت کنم ، از شهرهای دور و از خانه‌ام به سوی او با سلام اشاره کرده و آن دعا را بخوانم . امام فرمود : هر گاه که آن دو رکعت را به جا بیاوری و بعد از آن با سلام به سوی آن حضرت اشاره کردی ، در حال اشاره تکبیر بگویی و بخوانی این زیارت را ، همان دعایی را خوانده‌ای که ملائکه در هنگام زیارت آن حضرت می‌خوانند ... سلام بر تو ای أبا عبد الله ...)

نقل دوم: شیخ طوسی زیارت عاشورا را از کتاب محمد بن خالد الطیالسی نقل می کند و می‌ فرماید:

وروى محمد بن خالد الطیالسی عن سیف بن عمیرة قال : خرجت مع صفوان بن مهران الجمال وعندنا جماعة من أصحابنا إلى الغری بعد ما خرج أبو عبد الله علیه السلام فسرنا من الحیرة إلى المدینة فلما فرغنا من الزیارة صرف صفوان وجهه إلى ناحیة أبی عبد الله الحسین علیه السلام فقال لنا : تزورون الحسین علیه السلام من هذا المکان من عند رأس أمیر المؤمنین علیه السلام من هیهنا أومأ إلیه أبو عبد الله الصادق علیه السلام وأنا معه قال : فدعا صفوان بالزیارة التی رواها علقمة بن محمد الحضرمی عن أبی جعفر علیه السلام فی یوم عاشوراء . (مصباح المتهجد ، الشیخ الطوسی ، ص 777)

(و محمد بن خالد طیالسی از سیف بن عمیره روایت می کند که گفت: بعد از آنکه امام صادق علیه السلام بیرون رفتند ، همراه با صفوان بن مهران شتر دار ، به سمت نجف رفتیم و عده ای هم ما را همراهی می‌کردند . پس از راه حیره به شهر نجف رفتیم . وقتی از زیارت فارغ شدیم صفوان روی خود را به سمت حرم امام حسین علیه السلام کرد و به ما گفت : امام حسین علیه السلام را از اینجا از کنار سر امیر مومنان زیارت می کنید ؟ از همین جا امام صادق علیه السلام  (به سمت کربلا ) اشاره کرد و من همراه او بودم ؛ پس صفوان زیارتی را که علقمه آن را از امام باقر در روز عاشورا روایت کرده بود خواند)

تمامی کسانی که اسناد زیارت عاشورا را با دقت و وسواس بررسی کردند قائلند روایات این زیارت از اسناد موثق یا حسن است که نزد اهل فن مطلوب و مقبول است.

در حکایت تشرف جناب حاج سید احمد رشتی به خدمت حضرت ولی عصر ارواحنا فداه در سفر حج، آن حضرت فرمود: «چرا شما عاشورا نمی خوانید؟! عاشورا! عاشورا!.»

قدسی بودن زیارت عاشورا

نکته مهم  در زیارت عاشورا این است که این زیارت گرچه از امام باقر و امام صادق علیه السلام روایت شده است، اما از ذیل روایت امام باقر بدست می آید که حدیث قدسی است.

بر این اساس برخى مثل مرحوم حاج میرزا حسین نورى استاد صاحب مفاتیح‏ الجنان را عقیده بر این بوده است که این زیارت از سنخ احادیث قدسیه مى‏باشد. (مفاتیح‏ الجنان)

سیره علامه طهرانی در زیارت عاشورا

عارف کامل و عالم ربانی حضرت علّامه آیت الله حاج سید محمّد حُسین حسینی طهرانی رضوان الله تعالی علیه زیارت عاشورا را یکی از دستورات سلوکی برای سالکان راه خدا می دانستند و تحفّظ و مداومت بر قرائت آن را مخصوصا در صبح های جمعه در طول سال بود و این امر را در بین الطلوعین در دو ماه محرّم و صفر به جای دعای صباح توصیه می فرمودند و آن را بهترین روش برای توسّل به ساحت مقدس سیدالشهداء علیه السلام می دانستند.

بهترین زمان خواندن زیارت عاشورا

خواندن زیارت عاشورا اختصاص به روز ندارد و در شب هم می تواند این زیارت را خواند. کفعمی می نویسد: بهترین وقت خواندن زیارت عاشورا در روز و قبل از زوال شمس است که خواهد آمد که سیره علامه طهرانی هم همین بود.

گرچه از آن عبارت امام باقر علیه السلام خطاب به علقمه که می فرمایند: ان استطعت ان تزوره فی کل یوم بهذه الزیاره من دهرک فافعل (بحارالانوار، ج 101 ص 293) یعنی ای علقمه اگر توانستی که امام حسین علیه السلام را در تمامی روزهای سال به این زیارت (زیارت عاشورا) زیارت کنی این کار را انجام بده؛ استفاده استحباب خواندن این زیارت در تمام روزها می شود، اما حضرت استاد این امر را برای سالکان راه خدا تجویز نمی کردند.

یکی از شاگردان حضرت علامه نقل می کرد: اولین بار که به خدمت ایشان رسیدم از کارهای عبادی ام پرسیدند. گفتم:  هر روز زیارت عاشورا می خوانم؛ فرمودند: برای شما فعلا هفته ای یک بار خوب است.

اما برای قرائت کامل زیارت عاشورا دستوراتی از بزرگان رسیده است که در این میان، دستورِ قرائت مرحوم حضرت علّامه رضوان الله تعالی علیه بر اساس تحقیق به صواب نزدیکتر است.

کاملترین روش قرائت زیارت عاشورا

مرحوم علّامه رحمة الله علیه بر اساس تحقیقی که در متن روایات داشتند، در یک جمع بندی (یعنی از جمع بین روایت وارده از پدر صالح بن عقبه به نقل از حضرت امام محمد باقر علیه السلام و همینطور روایت وارده از صفوان بن مهران به نقل از حضرت صادق علیه السلام که شیخ طوسی قدس سرّه آن را در مصباح ذکر فرموده است،) دستوری را برای زیارت عاشورا بیان می کردند و می فرمودند:

بنا به نظر این حقیر جمع بین روایات وارده در این باب  چنین است: (کسی که می خواهد زیارت عاشورا را قرائت کند)، باید در صحرا یا مکانی مرتفع بدون سقف برود و در آنجا رو به طرف قبر مُطهّر  حضرت سید الشهداء علیه السلام نموده، یک سلام بدهد و سپس لعن شدید بر قاتلان و ظالمان بر آن حضرت بنماید و سپس دو رکعت نماز زیارت بگزارد، و بعداً تکبیر بگوید خواه یک مرتبه یا بیشتر، سپس زیارت عاشورا را با صد بار «اَللَّهُمَّ خُصَّ اَنْتَ اَوَّلَ ظالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنّى وَابْدَأْ بِهِ اَوَّلاً ثُمَّ الثَّانِىَ وَالثَّالِثَ والرَّابِعَ اَللَّهُمِّ الْعَنْ یَزیدَ خامِساً وَالْعَنْ عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ زِیادٍ وَابْنَ مَرْجانَةَ  وَ عُمَرَ بْنَ سَعْدٍ وَ شِمْراً وَ آلَ اَبى سُفْیانَ وَ آلَ زِیادٍ وَ آلَ مَرْوانَ اِلى یَوْمِ الْقِیمَةِ» و صد سلام بخواند و سجده آخر را بجا آورد و ذکر آن را نیز بخواند، و بعداً دو رکعت نماز (احتیاطا) بخواند، و سپس دعای مرویّ از صفوان که به «دعای علقمه» معروف است را تا آخر بخواند و آن دعا این است: « یا اَللَّهُ یا اَللَّهُ یااَللَّهُ، یا مُجیبَ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّینَ، یا کاشِفَ کُرَبِ الْمَکْرُوبینَ، یا غِیاثَ الْمُسْتَغیثینَ، یا صَریخَ الْمُسْتَصْرِخینَ، ...» تا آخر دعا)

بر این اساس حضرت علّامه می فرمودند: این طریق، جامعترین و کاملترین طریق زیارت عاشوراست. (مکتوبات خطی علامه طهرانی، جنگ 5 ص 198)

شاخص در زیارت عاشورا لعن در اوست

یکی از شاخصه های اصلی در این زیارت مساله تبرّی است که همانطور که تولّی اصالت دارد و رکن است تبرّی هم اصل است.

علامه می فرمودند: شاخصه اصلی تشیع تبرّی است نه تولّی؛ چرا که بسیاری از اهل تسنن و حتی سایر ادیان اهل بیت علیهم السلام را دوست دارند ولی شیعه نیستند.

تفسیر حاج سیّد هاشم حداد در حقیقت معنای لعن

علامه طهرانی رحمة الله علیه می فرمایند:

روز تاسوعا که در منزلشان زیارت عاشورا خوانده شد، و بعد از صد لعن و صد سلام و نماز زیارت، دعاى عَلْقَمَه قرائت شد، در پایان دعا یکى از حضّار پرسید که این لعنت‏هاى شدیده و نفرین‏هاى أکیده با این مضامین مختلفه چگونه با روح حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام که کانون رحمت و محبّت است سازش دارد؟!

جوابى که ایشان دادند این بود که: این دعا همه‏ اش طلب خیر است و رحمت، گرچه بصورت عبارت و کلام، نفرین و لعنت مى‏نماید. و بطور کلّى تمام لعنت‏هائى که خداوند میکند یا در لسان پیامبر و ائمّه طاهرین صلواتُ الله و سلامهُ علیهم أجمعین وارد است، همگى خیر است، خیر محض. و از خدا و أولیاء وى غیر از خیر تراوش نمى‏نماید.

این لعنت‏ها و نفرین‏ها براى شخص متجاوز است؛ نه مرد مؤمن متّقىِ به کار خود مشغول. و هر چه به آن مرد متعدّى و ستمگر عمر داده شود و صحّت و قدرت داده شود، همه را صرف در مضارّ خود و تعدّى به حریم مظلومان مى‏کند. بنابراین محدود کردن سلامتى و قدرت و حیات او، دفع ضرر است؛ و دفع ضرر در حقیقت نفع است.

ما با این دیدگان طبیعى و حسّى خود مى‏پنداریم خیر همیشه در سلامتى و قدرت و حیات است بدون ملاحظه واقعیّت حیات، از نیّت خوب یا بد، و از اراده خوب یا بد، و از اعتقاد خوب یا بد؛ ولى اینطور نیست. زیرا ملاحظه معنى را هم باید نمود. حیات براى انسان وقتى خیر است که وى براى نفس خود و براى دیگران منشأ خیر باشد؛ و امّا اگر منشأ شرّ شد و زیادى عمر و زیادى سلامتى و صحّت و زیادى قدرت موجب تعدّى و تجاوز به نفس خود و به حریم بشریّت شد، در اینجا دیگر خیر نیست، عنوان خیر بر آن صادق نیست. و در اینصورت و در این فرض، ضدّش خیر است. یعنى براى این مرد، مرگ و مرض و مسکنت خیر است؛ گرچه خودش یا دیگران ندانند.

چاقوى جرّاح که عضو فاسد را از بیخ و بن بر میدارد خیر است، گرچه مستلزم مرض و بیهوشى و ریختن خون مریض و دواهاى تلخ باشد، و گرچه خود آن عضو فاسده خود را خوب بداند؛ ولى حقیقت اینست که چنین نیست. رحمت پیوسته در فربه شدن و غذاى چرب و شیرین خوردن نیست. بعضى اوقات در لاغر شدن و گرسنگى کشیدن و به أطعمه ساده قناعت ورزیدن است.

بچّه همیشه از پدر شکلات و حلوا میخواهد، ولى پدر مهربان به او نمیدهد؛ بعضى اوقات میدهد آن هم به مقدار معیّن. این خیر است براى بچّه و رحمت. و بعضى اوقات به او مُسْهل تلخ میدهد، و آمپول و سوزن به او میزند، و در تخت بیمارستان براى عمل جرّاحى بسترى میکند، و او را از بازى منع میکند؛ و ابداً طفل به این جریان رضا نمیدهد، پیوسته میخواهد بدود، شیرینى بخورد، بازى کند؛ و به پدرش در این حَصر و منع ایراد میکند، و چه بسا در دل خود، پدر را شخص مغرض و دشمن بپندارد؛ امّا واقع مطلب و حقیقت امر غیر از این است. تمام این کارهاى پدر براى طفل خیر است و رحمت. زیرا موجب حیات اوست گرچه طفل نداند و نخواهد.

لهذا پدر از این جریان و پیشامد براى بچّه، به شدّت ناراحت است. خواب نمى‏کند، در بیمارستان بالاى سر بچّه تا صبح نمى‏خوابد. و این عین رحمت است.

رحمت گاهى در مجال دادن و حلوا دادن ظهور دارد، و گاهى در منع نمودن و سِرُم زدن. هر دو رحمت است به دو صورت و دو شکل.

انبیاء و امامان براى حیات حقیقى و سعادت جاویدانى بشر آمده‏اند و رسالتشان بر این مدار است. بنابراین هر جا حیات واقعى با حیات طبیعى، و صحّت حقیقى با صحّت مجازى، و قدرت اصیل با قدرت اعتبارى تصادم کند، براى حفظ آن از این صرف نظر مى‏نمایند؛ دستور جهاد میدهند، مشرکین و کافرین را مى‏کشند، منافقین را تأدیب مى‏نمایند، مجرمین را مجازات مى‏کنند؛ اینها همه خیر است.

براى ایصال مرد متعدّى و متجاوز به مقصد أعلاى انسانیّت، گوشمالى، زمین گیرى، فقر و فاقه، مرض و کسالت، خیر است. چون اینها وى را به خود مى‏آورد و از تورّم تو خالى نفس امّاره مى‏کاهد و به وى أصالت مى‏بخشد. پس خیر است و رحمت- انتهى مُفاد و مُحصَّل جواب ایشان‏. (روح مجرد، ص: 110)

نکاتی درباره زیارت عاشورا

در ذیل فرمایش حضرت استاد بیان چند مطلب مناسب است:

اول: مراد از احتیاط در کلام استاد به معنای عدم الزام است و طبق ممشای علامه أولی، ترک احتیاط است.

دوم: بر اساس تحقیق، نماز زیارت (دو رکعت مثل نماز صبح به نیت زیارت سیدالشهداء علیه السلام) مقدّم بر خود زیارت است و مستحب است آن را پیش از زیارت خواند و مرحوم میرداماد در رساله اربعة ایام و ابن زهره قائل به لزوم تقدّم نمازند و گفته اند: حتما باید پیش از زیارت خوانده شود.

سوّم: حضرت علامه همان قرائت ساده زیارت عاشورا را (یک لعن و یک سلام با نیت صد لعن و صد سلام) کافی می دانستند ولی بر نماز  زیارت عاشوار بسیار تأکید داشتند.

ایشان دو روز از سال به صورت دسته جمعی به قرائت زیارت عاشورا با صد لعن و صد سلام می پرداختند یکی روز عاشورا و یکی هم روز اربعین؛ این عمل را پس از بالاآمدن آفتاب  آغاز می کردند و پیش از اذان ظهر خاتمه می یافت.

چهارم: گاهی دیده شده به فقرات زیارت عاشورا عبارتی را اضافه می کنند که این عمل از آسیب های مقوله دعا و زیارت محسوب شده و باید از این عمل به شدّت پرهیز کرد و دانست که این عمل بدئت محسوب شده و در روایات از موارد مشابه آن نهی شده است.

زیارات و ادعیه ای که از ناحیه معصومین علیهم السلام واصل شده، توقیفی هستند یعنی نباید آنها را کم یا زیاد کرد الا در جایی که این اجازه بر مبنای قرینه ای داده شده است. گاهی که برخی از اصحاب این عمل را در مقابل ائمه اطهار علیهم السلام انجام می دادند مورد سرزنش و نهی شدید قرار می گرفتند.

پنجم: بر اساس آنچه در تذکر دوم گفته شد، بهتر است از تکرار فقراتی که امروزه در برخی از ادعیه مانند دعای کمیل یا همین زیارت عاشورا باب شده اجتناب نمود و همان را خواند که از دو لب مبارک معصوم علیه السلام صادر شده است و اگر در جایی نیاز به تکرار بود از ناحیه ایشان قطعا به ما می رسید کما اینکه در مواردی رسیده است.

ششم: سیدنا الاستاد حضرت علامه می فرمودند: استاد ما علامه طباطبایی رضوان الله علیه می فرمود: نسخۀ زیارت عاشوراى مرحوم قاضى، بدین صورت بوده که: در جملات «فَاسْئَلُ الله الَّذى أکْرَمَ مقامَکَ و أکْرمَنى بِکَ أنْ یَرْزُقَنى طَلَب ثارک». «بک» را خط زده بودند و «أکرمنى» را، متصل کرده بودند به «أن یرزقنى» و نیز در جمله «أن یرزُقنى طَلَب ثارى مع إمام هدىً»، نسخۀ «مع امام مهدى» را، برگزیده بودند» (مکتوبات خطی علامه طهرانی، جنگ 23)

هفتم: در برخی نسخ زیارت عاشورا «طلبَ ثاری» آمده و در برخی «طلبَ ثارکم» و هر دو صحیح است ولی اینکه برخی هر دو را متصل به هم کرده و «طلبَ ثاریکم» می خوانند قطعا غلط و بی معناست.

اللهم ارزقنا شفاعة الحسین علیه السلام یوم الورود اللّهم صل علی محمد و آل محمد و عجّل فرجهم