دستورات سلوکی و توصیه های ماه مبارک رمضان برگرفته شده از سخنرانی حجت الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی که طبق نظرات سلوکی حضرت علامه طهرانی رحمة الله علیه تبیین شده است. در این مقاله به دستورات باطنی و ظاهری برای آمادگی و استفاده هرچه بیشتر از مواهب این ماه اشاره شده است.
بسم الله الرحمن الرحیم
دستورات سلوکی در ماه مبارک رمضان
بنابر توصیه های حجت الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی
چون در آستانه ماه مبارک رمضان هستیم و سیره پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و سیره ائمه و سیره اؤلیاء خدا بر این بوده که وقتی که نزدیک ماه می شده خطبه ای می خواندند و شاگردان و اصحاب و مؤمنین و مؤمنات را توصیه می کردند و تذکّر می دادند به آن انوار و آن غنائمی که خدای متعال آنها را در ظرف ماه رمضان قرار داده است.
رسول خدا می فرمایند: از این ماه رمضان که تمام می شود تا ماه مبارک رمضان سال بعد بهشت را تزیین می کنند و آذین می بندند برای ورود در ماه رمضان.یعنی به محض اینکه روز اول شوال می شود که روز بعد از ماه رمضان است شروع می کنند مقدّمه چینی کردن برای ماه رمضان سال آینده.
مطالب بسیار نفیسی در این مورد هست که در شب اول درهای رحمت باز می شود، درهای بهشت باز می شود.خدای متعال ندا می فرماید که کیست که حاجتی داشته باشد و من حاجتش را روا کنم؟ کیست که بخواهد برگردد و توبه کند، من توبه او را می پذیرم؟
علی ایّ حال بسیار بسیار اهتمام می دادند اؤلیاء خدا به ماه مبارک رمضان آن امری که در آن اتّفاق می افتد امر عظیمی ست که روزه هست. آن روزه در این ماه قرار می گیرد.
خود مرحوم آقا هم، سیره و روش ایشان بر همین بود که تذکّر می دادند و غرض ما هم بر همین است که آنچه را که بزرگان بیان کردند اینها را مرور کنیم با هم.عیب ندارد دیگر،اینها را یک مباحثه ای بکنیم با هم که تذکّر باشد برای همه ما تذکّر باشد.
دستورات باطنی
آمادگی نفس برای حضور در ماه مبارک رمضان
قبل از هر دستوری، به عنوان دستور یا توصیه اول این باشد که کم کم در این روزهای آخر انسان باید خودش را آماده بکند، خودش را مهیّا بکند، اگر دینی بر گردنش هست، از آن حقوق مردم و دیون مردم بربیاید.اگر کسی از او ناراضی ست از او کسب رضایت بکند و حال خودش را تبدیل بکند به یک حال سرور و با یک حال ابتهاج و با یک حال شوق و یک حال رغبت وارد در این ماه شود.
« قد أقبل الیکم » ماهی ست که پیغمبر می فرمایند خدا با برکتش، با عظمتش، با تمام عشق و محبّت این معشوق دارد به سراغ ما می آید. خب آنوقت حال عاشق باید چه حالی باشد؟ حال سالک باید چه حالی باشد؟ حال مؤمن باید چه حالی باشد؟ باید مشتاق باشد.
اؤلیاء خدا می فرمودند که آنچه را که از دستورات در ماه رجب و برای ماه شعبان بوده به منزله آماده سازی مؤمن و عبد بوده برای حضور در ماه رمضان و ادراک آن اسرار و آن الطاف و آن انواری که خدا در این ماه قرار داده.خب چه حالی باید داشته باشیم؟ حال شوق، حال رغبت. حالا هوا گرم است که گرم است.چقدر روایات در این مورد داریم.
از حضرت مریم سلام الله علیها ست که وقتی که از دنیا رفتند، حضرت عیسی ایشان را خواب دید که مادر دوست داری باز هم به دنیا برگردی؟ فرمود: بله دوست دارم.چرا؟ برای گرفتن روزه در روزهای گرم و تهجّد و نماز شب در شبهای سرد.من دوست دارم برگردم.حضرت مریم که از خدا مرگش را طلب کرد می گوید من دوست دارم برگردم روزهای گرم و تابستان را روزه بگیرم.او در بهشت یکی از زنان بزرگ بهشت است دیگر. خیلی اینها نکته ست.او در بهشت دارد تقاضا و تمنّای دنیا را می کند، روزه در فصل گرما را طلب می کند.معلوم می شود اینجا بهشتش از آنجا بهشت تر است آقا.
خلوص در نیّت
پیغمبر خدا می فرمایند: « فأسال الله ربکم بالنیّات صادقة » انسان نیّت خودش را خالص کند در ماه رمضان و این روزه و عبادتها و دستوراتی را که می خواهد انجام دهد برای خدای متعال.
حضرت زهرا سلام الله علیها می فرمایند: « فرض الله صیاما تثبیتاً لاخلاص » اصلاً یکی از فلسفه های سلوکی و تربیتی روزه این است که انسان را به اخلاص می رساند. خود روزه انسان را به اخلاص می رساند. در افطار با اخلاص باشد، در سحرها، در نمازهایش، در جلساتی که می رود، در افطاری ها و اطعام هایی که انجام می دهد مخصوصاً، فقط و فقط باید خدا را در نظر گرفت.آنوقت اگر انسان خدا را در نظر بگیرد مجلس او نورانیّت دارد. افرادی را که می خواهد دعوت کند، این افراد را بر اساس ولایت، بر اساس محبّت خدا دعوت می کند.خیلی عالی ست آقا!
بله یکی هست از آن مقام بالاتر آن که انسان ببیند و رعایت اخلاص را بکند.آن یک مرتبه بالاتری ست.آن مرتبه عرفان است. از پس آن دیگر اولیاء خدا و سالکین راه خدا بر می آیند.این یک مطلب است.
صفای دل و طهارت قلب است. « فأسال الله هربکم بالنیات صادقة و قلوب طاهرة »
قلب را انسان باید طاهر کند، از غیر خدا پاک کند.
خلوت دل نیست جای صحبت اضداد دیو چو بیرون رود فرشته در آید
آثار روزه اگر می خواهیم بر قلب ما و نفس ما بنشیند و روز آخر از آنهایی نباشیم که پیغمبر گفت: بدبخت آن کسی ست که یک ماه رمضان بر او بگذرد و آدم نشود.
اگر می خواهیم شامل این مسئله نباشیم باید قلب را یک جارو بزنیم.یک جارو بزنیم از غیر خدا، از کینه ها، از حقدها و این مسائل.مگر می شود مؤمن در قلبش کینه داشته باشد؟ این معنا ندارد.آنوقت این چطور می خواهد راه خدا را طی بکند؟ اصلاً معنا ندارد که مؤمن در قلب خودش کینه و حقد داشته باشد.دشمنی کسی را در قلب خودش بیاورد و خاک بکند و دفن بکند و این را دائم مرور بکند و نمی دانم دائم به زبان بیاورد.اینکه معنا ندارد.نخیر، باید از همین الان این را پاک کرد، این را طاهر کرد.بنا را بر صفا، بنا را بر محبّت و عطوفت گذاشت و از همه گذشت.بله بعضی ها را انسان نباید منزلشان برود.نباید آنها منزلش بیایند.نباید رفت و آمد داشته باشد.بعضی ها را حتی سلام و علیک هم با اینها نباید کرد.در روایات داریم.اما دشمنی او را نباید در قلب راه داد.کینه از او نباید در قلب آورد.چه برسد حالا مؤمنی هست،عبدی هست، خطایی کرده.فرزندی ست، خواهری، برادری، زن و شوهر خدای نکرده مسئله ای پیش آمده...تمام این کدورت ها را باید قبل از ماه مبارک رمضان کنار گذاشت و بنا را بر رحمت گذاشت.
تحصیل همت در ماه رمضان
باید همّت را بلند کرد. بسیار بسیار بلند کرد. در دعای قنوت نماز روز عید فطر چه می گوییم؟ می گوییم خدایا آنچه را که به محمّد و آل محمّد صلی الله علیه و آله وسلم عطا می کنی به ما هم عطا بفرما.ما آن را می خواهیم.ببینید همّت بلند است.یعنی این ماه رمضان، خدا از انسان می خواهد که همتش را بلند بکند.
مرحوم شیخ انصاری به پسرش گفت:( خب شیخ اعظم می گویند.بسیار در علم، در عمل، در فهم، در معنا، در معرفت پیشتاز بود ایشان.) تو می خواهی چه شوی؟ چه کاره شوی؟ گفت: من می خواهم مثل تو بشوم.مثل بابام شیخ انصاری بشوم.گفت: هیچی نمی شوی! من روز اول گفتم می خواهم بشوم امام صادق؛ شدم این.خب چرا انسان همتش را بلند نکند و نگوید همان امام صادق می خواهم بشوم.خدایا همانی را که به پیغمبر و امام زمان در این ماه دادی من هم همان را می خواهم.
همّتم بدرقه راه کن ای طایر قدس که دراز است مقصد و من نوسفرم
آیه قرآن دارد: « و لو أراد الخروج .....» اگر می خواهید نجات پیدا بکنید باید برای خودتان مهیّا بکنید.خلاصه به قول بزرگان می فرمودند: ماهی ست که انسان را می خواهند به زور ببرند بهشت.
این عین محبّت و عین رحمت خداست.ماه، ماه رحمت و محبّت است.لذا شما نگاه بکنید در اکثر دعاها ما به خدا عرضه می داریم: یا غافر الخطیئات! ای کسانی که از گناهان ما می گذری.ماه، ماه رحمت است.
امام رضا علیه السلام فرمودند: ماه رمضان، بهانه ای ست برای محبّت، بهانه ای ست برای رحمت.بهانه ای ست که محبّت خدا بیاید در دل ما.
بنا را بر تغییر گذاشتن
مطلب دیگر، بنا را از همین ابتدا بر تغییر و بر اصلاح در اخلاق و در گفتار و در رفتار بگذاریم.
پیامبر خدا می فرمایند که هر کس در ماه رمضان اخلاقش را نیکو کند، زبانش را اصلاح کند چقدر خوب است.خب گاهی انسان تندی می کند، گاهی عصبانی می شود، گاهی انسان خشونت دارد، مسئله ای هست، بداخلاقی هایی داریم؛ اینها را بنشینیم در نظر بگیریم.از این قوّت و از این قدرت ماه رمضان و دستگیری خدا و برکت و رحمت و مغفرت استفاده کنیم و اینها را اصلاح کنیم.ظرف آن پیامبر می فرمایند که ماه رمضان است.آن وقت فرمودند که هر کس اخلاقش را درست بکند روزی که پاها می لرزد او ثابت قدم است.« ثبّت اقدامنا » این از اخلاق در ماه رمضان است.
نسبت به حق داران مخصوصاً به پدر و مادر انسان اصلاح کند. نسبت به فرزند، نسبت به خواهر و برادر، آنهایی که حق دارند، نسبت به استاد، این رفتار را خیلی انسان باید از اصلاح بالاتر تقویت بکند.
احترام به حریم ماه مبارک رمضان در باطن و ظاهر
مسئله دیگری که حتماً و حتماً باید رعایت شود احترام وحرمت ماه مبارک رمضان هست.خب کسانی که روزه دار هستند اظهار شوق، اظهار رغبت و اظهار محبّت و عشق و برکت و رحمت از این روزه و کسانی که نمی توانند روزه بگیرند نیّت کنند: « نیت المؤمن خیرٌ من عمله » سحرها بلند شوند، از مواهب سحر استفاده کنند.خدمت کنند به اهل روزه در افطار در سحر، در مسائل دیگر با آنها همراه شوند.
آنهایی که نمی توانند روزه بگیرند.حالا مشکل دارند، مریضی دارند.نیّت بکنند قطعاً اینها بهره مند خواهند شد.داریم که افطاری بدهند.خب روزه نمی توانی بگیری افطاری بده.کسی که روزه نمی گیرد و افطاری می دهد در ثواب روزه تمام آن افرادی که دعوت کرده شریک است.علی ایّ حال..
دستورات ظاهری
بیداری و تهجّد در سحر
مطلب بعدی انجام همان دستورات سلوکی ست که مرحوم قاضی بیان فرمودند برای رجب و شعبان.همانها را در ماه رمضان هم تأکید داشتند، تقویت می کردند که مهمترین آن در ماه مبارک رمضان مسئله سحر هست.دأب اولیاء خدا و ائمه اطهار بر این بوده که در روز استراحت می کردند و به هیچ وجه از شبهای ماه مبارک رمضان، نه فقط از سحر؛ کل شب را بیدار بودند.مرحوم حداد اینطور بودند، مرحوم علامه، آقازاده ایشان می گفتند ما ایشان را نمی دیدیم شبها بخوابند.مرحوم علامه طباطبایی می فرمودند که من یاد ندارم که شبهای ماه رمضان را خوابیده باشم.
خب در طول روز آن اوقات فراغت را جبران می کردند.حالا شغلشان به نوعی بوده که شبها می توانند بیدار بمانند.خود بنده گاهی مطالعاتم و نوشتنی هایم را شبها قرار می دهم.در روز انسان می تواند استراحت کند.آنهایی که کارشان در روز است، حالا کارمند هستند و اینها. خب انسان باید تدبیر کند.حالا ظهر استراحت کند، قبل از افطار استراحت کند.بعد از افطار هم میشود یک مقداری استراحت کرد و یا سر شب و اینها.آن نزدیک به سحر دیگر بیدار باشد.
مراقبه در طول روز
در طول روز آن دستورات مراقبه و اینها که آن روزه خاص، که روزه ای ست که انسان از گناه امساک بکند، از آن خطورات شیطانی امساک بکند و روزه خاص الخاص که روزه اولیاء است که غیر خدا را اصلاً در دل نمی اورند.این دو مرتبه روزه در روز برای انسان حاصل می شود و تحصیل آن در روزاست.خطورات و این مسائل در روز است.لذا باید اهتمام داد.
خواندن ادعیه ماه مبارک رمضان
دعاهایی که در ماه مبارک رمضان در طول روز هست، یا علی و یا عظیم، اینها خوب است بعد از نماز خوانده شود.امّا یک دعاهایی هست، آن دعاهای سی گانه، دعاهای روزانه ماه مبارک رمضان؛ این دعاها اصلاً سندی ندارد و دعاهایی ست که مستند صحیحی ندارد و اصلاً علامه این را نهی می کردند و حقیقتاً هم همینطور است.یک مضامینی ست که بیشتر به شعر می خورد تا دعا.بنده در آن مطلبی که در سایت هست نوشته ام که یکی از خصوصیّات ادعیه اهل بیت این است که توحید منتهی به مسئله ولایت می شود.
در عوض این شبهای دهه آخر ماه رمضان دعا دارد.آن دعاها بسیار دعاهای عالی هست.
تاکید بر ختم قرآن در ماه رمضان
در طول روز قرائت قرآن هست.بهتر این است حداقل یک جزء.اما تأکید بوده که اگر کسی می تواند در واقع روزی دو جزء یا دو دور قرآن را ختم بکند.بعضی ها بودند سه دور یا بیشتر.حداقل روزی یک جزء قرآن باشد.بهتر است در روز باشد و بهتر باز در عصر است.البته آن قرآن هایی که در بین الطلوعین دستور رفقا هست آن سر جای خودش باشد.این ختم قرآن در ماه مبارک رمضان است.
آداب باز کردن روزه و سفره افطار
خب در افطار هم که مستحب هست با خرما، اما حالا قبل از آن بهتر هست، یعنی سیره مرحوم علامه این بود که ابتدا با یک نصف استکان آب جوش، یک مقدار شیرین هم میکردند، گاهی بعضی رفقا گلاب هم می زدند، ابتدا با آن افطار می کردند.حالا اگر انسان آب متبرّک زمزم را دارد به آن اضافه می کند، تبرّک می جوید و بعد با خرما.
بعد آن مسئله افطار هم همان سفره افطار باشد. متاسفانه چند سالی ست رسم شده است که افطار را می آورند و جمع می کنند و بعد شام می آورند.این غلط است، این بی احترامی به افطار و سفره افطاری ست.کانّه این به حساب نمی آید، این یک دست گرمی می گویند آقا؟ گاهاً می گویند آقا نخور، صبر کن، می آید.نه آقا هر چه هست و همین سفره افطار کفایت می کند و اینکه یک بار اینجا غذا خورد و دوباره سفره شام بیاورند هم بی احترامی ست، هم انسان را سنگین می کند.هر چه هست همان سفره افطار باشد.طبق آن دستوراتی که پزشکان و اطباء هم بیان می کنند که باید قدری غذا سبک باشد، معده آرام باشد که بتواند برای سحر بلند شود. امّا سحری را نه، می فرمودند خوب بخورید.غذای بهتر را انسان در سحر میل کند.
حال سالک بعد از افطار
بعد از افطار مرحوم علامه می فرمودند که حال انسان و حال سالک و مؤمن باید معلّق باشد بین خوف و رجاء.یعنی مبادا این روزه ای که گرفته، سحری که بلند شده، دعاهایی که خوانده، قرآنی که قرائت کرده، اینها برای انسان عجب بیاورد، غرور بیاورد.این خطرناک است، همه را خراب می کند.نه! خائف باشد، کأنّه قبول نشد و از آن طرف امیدوار نه به روزه خودش به رحمت خدا.
سالک باید از خودش و عملش نا امید، اما امیدش به کَرم و رحمت پروردگار باشد.
نماز تراویح
نماز تراویح که بعد از افطار وقت آن است که بین نماز مغرب و عشاء خوانده می شود.نماز تراویح نمازی بود که پیغمبر در طول ماه مبارک رمضان شبها می خواندند.مجموعاً هزار رکعت است که از شب اول تا شب بیستم هشت رکعت بعد از نافله مغرب و دوازده رکعت بعد از نافله عشاء که در این بیست شب می شود چهارصد رکعت.از شب بیست و یک تا شب سی ام هشت رکعت بعد از نافله مغرب و بیست و دو رکعت بعد از نافله عشاء که جمعاً می شود سیصد رکعت که روی هم شد هفتصد رکعت.در شبهای قدر غیر از آن نمازی که بوده، صد رکعت هم اضافه می شود.این هم می شود سیصد رکعت.منتها این صد رکعت تا سحر وقت هستکه جمعاً شد هزار رکعت.بسیار بسیار تأکید داشتند.پیامبر تشریف می بردند در مسجدالنبی می خواندند دوباره می آمدند منزل.دوباره برای عشا که می رفتند بعد از نافله عشا می خواندند.در سیره اهل بیت هم آنهایی که در مدینه بودند همینطور بوده.مرحوم علامه و رفقای ایشان مقیّد بودند و این نماز را می خواندند.الان اهل تسنن این را به جماعت می خوانند که خلاف سنّت است.از آن بدعت هایی بود که آن غاصبین خلافت گذاشتند.امیرالمؤمنین می خواستند برگردانند، صدای مردم در آمد.گفتند خب هر جور دوست دارید بخوانید.بعد دیگر همینطور به جماعت مانده.جماعت آن حرام است.سیره پیغمبر بر فرادی بوده چون نماز مستحبی ست.
حالا آن صد رکعت را در شبهای قدر اگر کسی خواست آن را نشسته هم می تواند بخواند.حالا دیگر هرکسی به توان خودش.
دعای افتتاح
دعای افتتاح، باز بعد از افطار بسیار مستحب هست، بسیار مؤکّد هست.دعایی ست از ناحیه امام زمان علیه الصّلوة و السلام و تعلیم فرمودند به نائب دومشان محمد بن عثمان و دستور دادند شیعیان هر شب این دعا را بخوانند.
دعای ابو حمزه ثمالی
و همینطور دعای ابوحمزه.دعای ابوحمزه مضامین بسیار عالی دارد.شبی چند صفحه خوب است که انسان این را بخواند.
مرحوم آقا می فرمودند که: ( البته این را راجع به جامعه کبیره می فرمودند، دعاهایی که زیاد هست) ورق بزنید ببینید چند صفحه تا آخر دعا مانده.مثلاً نگاه می کنیم می بینیم پنج صفحه مانده.ببینید آیا رغبت دارید یا نه.اگر دارید ادامه دهید اگر ندارید ترک کنید.داریم از بعضی از اولیاء خدا که می فرمودند: ما به دلمان ماند که این دعا را تمام کنیم! اینقدر باحضور، اینقدر با حال، اینقدر با عشق می خواندند.اینطور نبوده که اول مفاتیح را باز کنند تا آخر بروند جلو.نخیر، حضور قلب داشتند.تا آنجایی که انسان حضور قلب دارد.ببینید برای ادامه آن چقدر رغبت هست، چقدر میل هست، به آن مقدار ادامه دهید.
صدقه دادن برای امام زمان علیه السلام در طول ماه
صدقه برای امام زمان علیه الصّلوة و السلام
افطاری دادن
و یکی دیگر از دستوراتی که بسیار در روایات ما هم تأکید شده همان مسئله افطاری هست.
ان شاء الله که همه ما مشمول آن الطاف و رحمت، رحمت خاص، رحمت خاصّ الخاص پروردگار در این ماه قرار بگیریم.قلب های ما، نفس های ما، ظاهر ما، باطن ما، آماده و آراسته بشود برای این ضیافت الهی ان شاء الله به مدد خدا و اولیاء خدا و وجود امام زمان علیه الصّلوة و السلام.
اللهم صلّ علی محمّد و آل محمّد و عجّل فرجهم