گوهر معرفت
عرفان و اخلاق کاربردی بر مبنای قرآن و عترت

اخیرا شاهدیم که سالروز ولادت امام کاظم علیه السلام که همزمان با شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام است از هفتم ماه صفر به ماه 14 یا 15 یا 20 ماه ذی الحجه تغییر یافته است! تغییری که هیچ مبنای اجتهادی و فنّی ندارد و با توجیهات سطحی و غیر علمی با شأن مقام معصومین علیهم السلام سازگار نیست و اهل تحقیق و دقت آن را برنمیتابند؛ در این مقاله اولا اصل سالروز آن امام تحقیق شده، ثانیا توجیه این تغییر مورد ملاحظه قرار گرفته است که به قلم حجة الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی تقدیم حضورتان می گردد

بسم الله الرحمن الرحیم

تحقیقی درباره سالروز ولادت امام کاظم علیه السلام

منبع: سلسله مقالات تالیف حجة الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی

مقدمه:

در مورد تاریخ ولادت یا شهادت معصومین علیهم السلام، از آنجایی که یک مساله تاریخی است و در صدر اسلام به روز و یا حتی ماه ولادت و یا شهادت افراد توجّه چندانی از حیث تاریخ نگاری نمی شده یا آن مقداری هم که بوده می توانسته متأثّر از تعصبات مذهبی و مکتبی و احیانا سیاست زدگی باشد، لذا تردیدهایی وجود دارد که این امر را حتی در مورد تاریخ ولادت رسول خدا صلی الله علیه و آله مشاهده می کنیم که برخی آن را دوازدهم ربیع الاول و برخی هفدهم می دانند اما باید اذعان کرد: این اختلاف، هم از آن جهت که ادیان الهی که انتظار ظهور و بعثت آن حضرت را داشتند مورد توجه بوده و هم از جهت مذاهب اسلامی که در مورد آن حضرت اختلافی ندارند، امر عجیبی است حال چه رسد به سایر معصومین از امامان بزگواری که اصل امامت و ولایتشان مورد تردید مذاهب بوده است.

اما نکته آن است که این مساله نباید ما را از تحقیق و دقت نظر در اینباره بازدارد و با آن سطحی برخورد نماییم و یا احیانا به جهتی از جهات اعتباری و عرفی آن را به دلخواه تغییر دهیم این درحالی است که امروزه مشاهده می کنیم برای افراد عادی و فرزندان یک خانواده تاریخ تولد آنها از اهمیت خاصی برخوردار است.

یکی از موارد تاریخی که اخیرا مورد تغییر قرار گرفته سالروز ولادت امام کاظم علیه السلام است که از هفتم ماه صفر که همزمان با شهادت سبط اکبر پیامبر صلی الله علیه و آله امام حسن مجتبی علیه السلام به ماه ذی الحجه منتقل شده است هرچند که در مورد روز باز تردیدهایی است که برخی از تقویم ها روز 14 و برخی 20 ذی الحجه را ثبت کردند.

در این تحقیق، موضوع تاریخ ولادت امام کاظم علیه السلام، در حد امکان از دو منظر رجالى و تاریخى و از حیث سال و ماه و روز مورد بررسی قرار میگیرد و با لحاظ معیار‌هایی چون مستند بودن یا نبودن نقل ‏ها، تعارض گزارش‏ ها و حلّ آن از راه بررسى اعتبار نگارندگان یا راویان با توجه به رویه تاریخىِ تقدیم منبع متقدم بر متأخر، مستند قوى ‏تر را ترجیح می دهیم رویه ای که روش اهل فن از جمله استاذنا المکرم مرحوم علامه آیت الله حاج سید محمد حسین حسینی طهرانی اعلی الله مقامه الشریف بوده است.

بررسی تاریخ ولادت امام کاظم علیه السلام

اما در مورد "سال"؛ هرچند دربارۀ سال ولادت آن امام همام، نقل های متفاوتی است؛ اما تنها به این نتیجه بسنده می کنیم که آن حضرت در سال 128 قمرى پا به عرصه عالم خاکی و ناسوت نهادند.

درباره ماه ولادت امام هفتم علیه السلام نیز، منابع قدیمی شیعه و سنّی تطابق چندانى ندارند که بررسی این منابع نشان می دهد برخى از مورّخین مانند شیخ طوسی و شیخ مفید از عالمان شیعه، و طبری و بغدادی از عالمان عامّه، درباره "ماه" ولادت صحبتی نکردند و تنها به ذکر "روز" آن اکتفا کرده و آن را "هفتم" ثبت کردند. ولى منابع بسیار کثیری روز ولادت آن حضرت را که هتفم است، در ماه صفر دانسته ‏اند که صاحب تاریخ قم، فتال نیشابوری، طبرسى، ابن ‏شهرآشوب، شهید اول، کفعمى و شیخ بهایی در میان آنان دیده می‌ شود؛ چنانکه مرحوم مجلسی و محدث قمی و سید محسن امین با منابع که در اختیار داشتند بر همین تاریخ تأکید کرده‌ و تاریخ دیگری را نقل نکرده ‌اند.

اما در مورد ماه و روز ولادت امام هفتم علیه السلام تنها دو مخالف وجود دارد

اول: جناب طبرى امامى که ماه ذیحجه را به نقل از امام حسن عسکری علیه السلام، به نام ماه تولد آن بزرگوار گزارش کرده است که باید گفت: این نقل از دو جهت مورد نقد است؛ اولا: اصل انتساب کتاب  دلائل الإمامة به طبری امامى مورد تردید است ثانیا: مستند این نقل در این کتاب به نحو مُرسل (مرسل روایتی را گویند که برخی از راویان حدیث ذکر نشده باشند) است که آن را از درجه اعتبار ساقط می کند زیرا پر واضح است که طبری امامی که در قرن پنجم می زیسته چگونه می توانسته مطلبی را مستقیم از امام عسکری علیه السلام نقل کند؟ حتی سید بن طاووس که نسخه کامل کتاب دلائل الإمامه را در اختیار داشته گزارش طبری از تولد امام کاظم علیه السلام در ماه ذیحجه را در هیچ یک از آثارش ذکر نکرده در حالیکه روش او ذکر تاریخ ولادت و شهادت معصومین بوده است.

دوّم: دوّمین مخالف، حاسب طبرى است که ماه جمادى الآخر را به عنوان ماه ولادت امام کاظم علیه السلام ذکر کرده که در نقلش تنهاست و آن اندک اهتمامی که به نقل طبری امامی بود به نقل وی نیست.

پس تا اینجا آنچه بر اساس ثبت و نقل و منابع اکثر و قابل اعتنا بدست می آید تاریخ ولادت امام کاظم علیه السلام در هفتم ماه صفر است

بررسی تاریخ ولادت در ماه ذی الحجه

نکته اساسی در ثبت تاریخ ولادت آن حضرت در ماه ذی الحجه تنها می تواند دو روایت ابوبصیر و منهال قصاب باشد که واقعیت آن است که در این دو روایت فقط به مکان ولادت آن حضرت تصریح شده و اما زمان ولادت را بر اساس حدس و گمان و تخمین بدست آورده اند که ابدا به چنین برداشتی در مقابل آن همه نقل نزد قدماء اعتنایی نیست و حتی مرحوم طبری امامی که تولد آن حضرت را ماه ذی الحجه دانسته مستندش  روایت ابو بصیر نیست!

ابوبصیر مى ‏گوید: به محضر امام صادق  علیه السلام، تشرّف یافتم و بر سفره نهار امام‏ نشسته بودم که بشارت تولّد امام کاظم علیه السلام، به پدرش داده شد.  منهال نیز می‏گوید: در حالى از ابواء عبور کردم که موسى پسر امام صادق علیه السلام، تولد یافته بود و من ادامه مسیر دادم و به مدینه رفتم و یک روز پس از رسیدنم به مدینه، امام صادق علیه السلام، هم، به مدینه آمد و [به شکرانه تولد پسرش]، سه روز به مردم اطعام کرد.

نکته اساسی در دو روایت

همانطور که ملاحظه می کنید در نقل این دو راوى هیچ‏ گونه تصریح و اشاره‏ اى به زمان ولادت نیست تنها به اصل ولادت و مکان ولادت اشاره شده است.

بررسی دو روایت به لحاظ سند و محتوا

در هر صورت اقتضای تحقیق آن است که دو روایت را از حیث سند و محتوا مورد بررسی قرار دهیم که به لحاظ سند باید گفت: در نقل منهال، شخصى به نام على ‏بن ‏حدید حضور دارد که شیخ طوسى روایت او را در صورتى که در نقلش تنها باشد، غیر قابل اعتماد مى ‏داند  و او در این گزارش از منهال، تنها است؛ چون نقل این مطلب از منهال، از طریق راوى دیگر در منابع دیگری به دست نیامده است. گزارش ابوبصیر هم، با دو سندی که در کتاب های یادشده آمده در اصول کافى هم نقل شده که مرحوم مجلسى هر دو سند را ضعیف دانسته است.  در سند برقی هم، علی بن أبی حمزه بطائنی؛ بنیان گذار واقفیه حضور دارد که ضعیف است ؛ پس هیچ یک از سندهای دو روایت معتبر نیستند.

به لحاظ متن و محتوا هم، تعبیرهای راویان در نسخه های دو روایت، دارای اختلاف است؛ چنانچه روایت منهال؛ فقط سفر او از مکه به مدینه را بازگو می کند و بر زمان و نوع سفر و همچنین بر همراهی وی با امام صادق‏ علیه السلام هیچ دلالتی ندارد؛ روایت ابوبصیر هم تنها همراهی وی با امام صادق در یک سفری را حکایت دارد؛ ولی در اینکه این سفر چه سفری بوده؟ نسخه های روایت متفاوت است! روایت ابوبصیر "حَجَجنا" دارد که اشاره دارد این سفر، سفر حج یا عمره بوده؛ چون به عمره هم، حج اصغر گفته می شود؛ اما روایت منهال نشان نمی دهد که این سفر، سفر حج یا عمره باشد؛ بلکه ظاهرش این است که او با امام برای ابواء سفر کرده است

جمع بندی دو روایت

در یک جمع بندی این نتیجه بدست می آید که مکان ولادت طی یکی از سفرهای امام صادق علیه السلام آن هم در منطقه ابواء بوده است و به قرینه یکی از دو روایت این نتیجه حاصل می شود که ممکن است این سفر سفر حج یا عمره بوده باشد با این توجیه که امام صادق علیه السلام، پس از مراسم حج، مکه را ترک کرده و طبق تخمین، در نیمه ذی الحجه به ابواء رسیده و در همان روزها امام هفتم علیه السلام متولد شده است.

اما بر فرض قبول این دو روایت باز می توان احتمال داد که امام صادق علیه السلام، و همچنین ابوبصیر و منهال پس از مراسم حج، مدتی در مکه ماندند پس از آن، به ترتیب مکه را ترک کردند و با رسیدن به ابواء که در ماه صفر بوده فرزندشان متولد شده است و نکته جالب آنکه طبری امامی که ماه ولادت را ذی الحجه دانسته اصلا اشاره ای به روز آن نکرده است و معلوم نیست مستند روز 14 یا 15 یا 20 از کجا آمده است!

نتیجه درباره تاریخ ولادت امام کاظم علیه السلام
درباره تاریخ ولادت امام کاظم علیه السلام، این نتیجه به دست آمد که چون منابعی که بر هفتم ماه صفر تأکید داشتند از دو جهت قابل اعتنا هستند اول اینکه کثیرند دوم اینکه قدیمی هستند. و دو نقل جنابان طبری امامی و حاسب طبری که مربوط به غیر ماه صفر بود هم از دو جهت ضعیف است: اول اینکه نقل هر یک از آنها واحد است دوم آنکه مستند نقل اصلا ذکر نشده است. اگر بگویید احتمال دارد مستند طبری امامی دو روایت ابوبصیر و منهال باشد، گوییم: اولا، سند دو روایت ضعیف است؛ ثانیا، در این دو روایت فقط به اصل و مکان ولادت اشاره شده و هیچ ذکری از زمان ولادت از حیث ماه و روز به میان نیامده است. پس می توانیم بگوییم گزارش تولد آن امام همام در هفتم ماه صفر طبق اقوال اکثر و اقدم، اصح و اقوی و ارجح است.

نکته پایانی :آنکه علت اینکه تاریخ ولادت امام کاظم علیه السلام از هفتم ماه صفر به نیمه یا بیستم ماه ذی الحجه تغییر یافت این بود که چون روز هفتم ماه صفر محرز گشت که تاریخ شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام است برای عدم تلاقی ولادت با شهادت و جلوگیری از تضعییف گرامیداشت امام هفتم به جهت غلبه عزا بر شادی، برخی از مراجع برآن شدند که با نگارش نامه به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی این تغییر را عملی کنند؛! و حقیر سراپا تقصیر عرض می کنم ابدا این توجیه صحیح نیست اولا خود حقیر مستقیما از درخواست کننده این تغییر شنیدم که ولادت آن حضرت در ماه ذی الحجه مستند نیست اما به جهتی که ذکر شد اشکالی ندارد این تغییر رخ دهد!!! ثانیا مساله مربوط به یک امام معصوم و تاریخ ایشان است لذا نمى ‏توان هر مطلب و تاریخی را به معصومین نسبت داد و به هر روایت و نقلى بسنده کرد و ملاکات عرفی و سطحی را مبنا قرار دارد باید در حد امکان، تاریخ اصح را سنجید و با مستندات قوى، آن را پذیرفت و به دیگران ابلاغ کرد. در هفتم ماه صفر اگر ولادت آن حضرت با شهادت هم مقارن نباشد مقارن با ماه عزای سیدالشهداء و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است که سیره بزرگان بر عزاداری در کل این ماه بوده است وانگهی مگر گرامیداشت و ذکر امامان معصوم در ولادت منحصر به شادی و پخش چند برنامه شاد از صدا و سیما و پخش شیرینی است؟ اگر ذکر معصومین به زنده نگه داشتن امامت و ولایت و راه و سیره آنان است این مسیر در هر روزی ممکن است.