گوهر معرفت
عرفان و اخلاق کاربردی بر مبنای قرآن و عترت

زندگی امام باقر علیه السلام از جهات گوناگون قابل توصیف است اگرچه هیچگاه نمی توان حق مطلب را آنطور که باید اداء نمود؛ در این مقام به برخی از خصوصیات رفتاری حضرت ابوجعفر امام باقر علیه السلام در خانواده و روش و سیره حضرت در تربیت فرزندان با نوع رابطه با آنها به قلم حجت الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی پرداخته می شود.

بسم الله الرحمن الرحیم

اخلاق خانوادگی و تربیت فرزند در سیره امام باقر علیه السّلام

منبع: سلسله مقالات تالیف حجت الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی

هر کدام از ابعاد زندگی معصومین علیهم السلام به جهت جامعیت و کمال و انواری در آن نهفته است موجب رشد و هدایت و سعادت و نیل انسان در بعد فردی و اجتماعی به کمال است

زندگی امام باقر علیه السلام از جهات گوناگون قابل توصیف است اگرچه هیچگاه نمی توان حق مطلب را آنطور که باید اداء نمود اما

آب دریا را اگر نتوان کشید                هم بقدر تشنگی باید چشید

در این مقام به برخی از خصوصیات رفتاری حضرت ابوجعفر امام باقر علیه السلام در خانواده و روش و سیره حضرت در تربیت فرزندان با نوع رابطه با آنها می‌پردازیم.

1. اهتمام به تربیت جنینی و نوزدای

حضرت در برخی روایات علاوه بر توجه به ایجاد زمینه‌های مناسب قبل از ازدواج و قبل از تولد فرزند به مسائل تربیتی از روزهای آغازین تولد اشاره کرده و نکات مهمی را سفارش کرده‌اند ؛ مانند گفتن اذان و اقامه در گوش راست و چپ کودک، عقیقه کردن و انتخاب نام نیکو، تأثیر شیر مادر در تربیت که در این موارد نقش مادر مهم‌تر است. اما از دوران نوجوانی نقش پدر مهمتر می‌شود به ویژه در مورد پسران.[1]

2. نقش محبت در تربیت فرزندان

نیاز کودکان به محبت از ضروری‌ترین نیازهای عاطفی است که می‌توان با بوسیدن، در آغوش گرفتن، گفتن جملات زیبا و محبت‌آمیز، خریدن هدیه و اسباب بازی، همبازی شدن با آنها و... به این نیازها پاسخ گفت.

این مسائل را امام باقر علیه السّلام در مورد فرزند کوچک خود امام صادق علیه السّلام رعایت می کرد.

محمد بن مسلم نقل می‌کند که در خدمت امام باقر بودم. در این هنگام فرزند (خردسالش) جعفر علیه السّلام وارد شد... و در دستش عصایی بود که با آن بازی می‌کرد. امام باقر علیه السّلام او را به گرمی در آغوش گرفت و به سینة خود فشرد و خطاب به او فرمود: پدر و مادرم فدایت... در این هنگام جعفر علیه السّلام خندید.[2]

3. تقدیر و گرامیداشت فرزندان

تشویق و ستایش از کارهای نیک فرزندان موجب احساس موفقیت و باعث ایجاد انگیزة قوی در تکرار آنهاست به ویژه اگر در موقعیت مناسبی صورت گیرد.

طاهر یکی از اصحاب امام باقر علیه السّلام نقل می‌کند که در محضر امام نشسته بودم که فرزندش جعفر علیه السّلام وارد شد. امام باقر فرمود: او بهترین مخلوقات خداوند است.[3] حضرت نزد اصحاب خود فرزندش را با جملاتی بسیار نیکو مورد محبت و تشویق قرار داد.

4. کارکرد نصیحتِ فرزند.

والدین با صحبتها و نصیحتهای کاربردی و بیشتر عملی و در موقع علاوه بر این‌که رهنمودهای مهم و تجربه‌های باارزش خود را ره ‌توشه فرزندان خویش می‌کنند زمینة ایجاد روابط صمیمی را نیز فراهم می‌آورند و به فرزندان نزدیک می‌شوند. و ضمن آگاهی از مشکلات آنها در حل آن نیز به فرزندان یاری می‌رسانند. این نکتة مهم است که پدر و مادر باید رابطه دوستانه و صمیمی با فرزندان داشته باشند ولی دوست نباشند. همانطور که دوست رابطة صمیمی دارد ولی پدر و مادر نیست. جایگاه دوست با جایگاه پدر و مادر یکی نیست و هم‌چنین دوست مهم‌تر از پدر و مادر نیست بنابراین پدر و مادر باید با هوشیاری کامل ضمن حفظ ابهت و شخصیت خود در نزدیک شدن به فرزندان و ایجاد رابطة صمیمی با آنها بکوشند و ضمناً فرزندان ضمن رعایت ادب و احترام والدین، با آنها صمیمی باشند.

در بسیاری روایات هست که امام باقر علیه السّلام فرزندانشان را به صورت فردی یا جمعی خطاب کرده و نصایحی مشفقانه می‌فرمودند[4] مثلاً می‌فرمود: «فرزندم از کسالت و اندوه بپرهیز که این دو کلید هر شری است...».[5]

سفیان ثوری از امام صادق علیه السّلام خواست تا او را نصیحت فرماید امام صادق علیه السّلام فرمود: «ای سفیان! پدر مرا به سه چیز سفارش و از سه چیز برحذر می‌داشت. از جمله سفارشات این بود که فرزندم هر که با رفیق بد همراه شود سالم نمی‌ماند و هر که در محلهای اتهام برود مورد اتهام قرار می‌گیرد و هر که بر زبان خود کنترل نداشته باشد پشیمان می‌شود.[6]
5. ایجاد آرامش در خانواده به عنوان مهمترین اصل تربیت

بی‌تردید روابط خوب والدین با هم و نوع رفتار آنها با فرزندان در ایجاد فضای مناسب و آرام بعنوان زمینه خوشبختی و پیشرفت و رسیدن به آرزوها بسیار مهم است و برعکس نزاعهای خانوادگی و اختلاف والدین و نبودن صمیمیت و آرامش علاوه بر ایجاد فضای اضطراب و یأس موجب عدم اعتماد به نفس در فرزندان، دوری از خانواده، افتادن در دامهای اجتماعی و به مخاطره انداختن تربیت فرزندان می‌شود .پیامدهای مثبت روابط خوب و پیامدهای منفی روابط سرد بر همة اعضاء خانواده تأثیر دارد.

امام باقر علیه السّلام سفارش می‌کند که در خانواده هم احسان و نیکی و خوشرفتاری لازم است و هم این‌که این خوشرفتاری را به بهترین وجه ممکن ابراز کردن. لذا می‌فرمایند: «من حسن برّه باهله زید فی عمره»[7]

(هر کس با روشی نیکو و پسندیده به همسر و فرزندان خود نیکی کند عمرش طولانی می‌شود.)

6. وفای به عهد و عمل کردن به گفته‌های خود

در خانواده آنچه بیش از گفتار و نصیحت تأثیر دارد عمل است. اساسی‌ترین عامل تربیت در سیرة معصومین و مهم‌ترین راز موفقیت آنها در خانواده عمل آنها بود. آن بزرگواران با پایبندی به گفتار و نصایح خود بهترین الگوی رفتاری برای فرزندان و خانواده و اصحاب خویش بودند. مثلاً اگر پدر خانواده در حضور فرزندان و همسر خود صدقه دهد یا در انجام واجبات دینی کوشا باشد یا نماز اول وقت بجا آورد تأثیر آن و الگو شدن این رفتار سریعتر از آن است که فقط آنها را به این امور سفارش کند.

فرزند بزرگوار امام باقر علیه السّلام نقل می‌کند که «روزی بر پدرم وارد شدم و مشاهده کردم که هشت هزار دینار طلا صدقه داده به تهیدستان مدینه و اهل خانه‌ای را که تعداد آنها به یازده نفر می‌رسید آزاد کرده است.»[8]

در روایتی دیگر نیز امام صادق علیه السّلام نقل کرده است «من پیوسته رختخواب پدرم را پهن می‌کردم و منتظر می‌ماندم تا ایشان به رختخواب بروند و بخوابند و سپس بر می‌خواستم و به رختخواب خود می‌رفتم. شبی آن حضرت تأخیر کرد و من در طلب او به مسجد رفتم در حالی که مردم خواب بودند او را در حال سجده دیدم و غیر او کسی در مسجد نبود. من صدای او را می‌شنیدم که (دعا) می‌فرمود...».[9]

اللهم صل علی محمد و آل محمد

پی نوشت ها:

[1] . مراجعه کنید به احادیث فراوان در جلد 15 وسائل الشیعه و جلد 8 تهذیب الاحکام.

[2] . مجلسی، بحارالانوار، ج 47، ص 15.

[3] . همان.

[4] . بحرانی، سید هاشم، حلیة الابرار، المطبعة‌العلمیه، قم، ج 2، ص 126 و 127.

[5] . کشف الغمه، همان، ص 341.

[6] . شیخ صدوق،‌الخصال، ص 169.

[7] . مراجعه کنید به احادیث حضرت در تحف العقول.

[8] . مجلسی، بحارالانوار، ج 46، ص 290.

[9] . حلیة الابرار، همان، ج 2، ص 330