گوهر معرفت
عرفان و اخلاق کاربردی بر مبنای قرآن و عترت

اینکه بنده به شرکت در مسجد و اقامه نماز در ان علاقه بسیاری دارم اما اخیرا با حدیثی مواجه شدم با این مضمون که  برای زن بهتر است نمازش را در خانه بخواند حتی در خانه هم در پستو خواندن بهتر از در ایوان خواندن است تکلیف خانم در اینباره چیست؟ پاسخ از استاد حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی

اینکه بنده به شرکت در مسجد و اقامه نماز در ان علاقه بسیاری دارم اما اخیرا با حدیثی مواجه شدم با این مضمون که  برای زن بهتر است نمازش را در خانه بخواند حتی در خانه هم در پستو خواندن بهتر از در ایوان خواندن است تکلیف خانم در اینباره چیست؟

پاسخ از استاد حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی

هو العلیم . پاسخ به این پرسش را در چند نکته عرض می کنم:

اول: در معیارهای ارزشی و در مقامات معنوی در مکتب قرآن و اسلام بین زن و مرد تفاوتی نیست و به صراحت می توان گفت که در انسانیت و ارزش‌ها موقعیتی یکسان دارند. آری تنها ملاک برتری انسان‌ها بر یکدیگر چه زن و چه مرد تقوا است.

اسماء بنت عُمیس، یکی از نخستین زنان مهاجر در اسلام، وقتی از حبشه بازگشت، به دیدار همسران پیامبر صلی‌ الله ‌علیه ‌و آله آمد و نخستین چیزی که پرسید این بود: آیا آیه ‌ای درباره‌ی زنان نازل شده است؟ آنان پاسخ دادند: خیر. اسماء خدمت پیامبر صلی ‌الله ‌علیه ‌و آله رسید و عرض کرد: ای رسول خدا! جنس زن گرفتار خسران و زیان است؟ رسول خدا فرمودند: چرا؟ گفت: چون در قرآن فضیلتی همانند مردان برای زنان نیامده است. در همان هنگام آیۀ ٣٥ سورۀ أحزاب نازل شد که ده ارزش معنوی یکسان برای زن و مرد مطرح کرده است.

سیدناالاستاد حضرت علامه طهرانی رحمة الله علیه می فرمایند: اگر هر یک (از زن و مرد) را از نظر سلوک و حرکت خاصّ تکاملى بسوى خداوند و لقاء او، و سیر مدارج و مراتب کمال غائى انسانى و درجات نزدیکى و قرب خداوندى در نظر بگیریم، راه روشن و طریق واضح است، که هیچیک را مانع و دافعى (در مقابل این سیر تکاملى) نیست؛ بلکه هر یک میتوانند دامن همّت به کمر زده و از ظاهر به باطن و از عالم اعتبار به عالم حقیقت و از جهل و خیال به اندیشه و تفکّر سالم و صحیح و از دنیا به عُلیا و از غیر خدا بسوى توجّه کامل بخدا و نزول در حرم قدس و حریم عزّت او حرکت کنند، تا در جایگاه صدق و حقُّ، نزد آن سلطان مقتدر و صاحب اختیار عزیز قرار گیرند. (رساله بدیعه)

دوم: شکی در فضیلت اقامه نماز در مسجد نیست اما صحبت در این است که این فضیلت و شرافت مسجد بر اساس تقوا و اراده خدای متعال و ربط باعالم ملکوت اعلی است و هیچ استقلالی ندارد و فضیلت و آثار آن شامل کسی است که در همین مسیر تقوا حرکت کند و الا آجر است و گچ و خاک که عین کثرت و مادّیت و ظلمت است.

سیدنا الاستاد می فرمودند: اصل نماز و روزه و حج و مسجد و غیر ذلک، وقتى اینها قیمت دارد که دلالت بر ربط با خدا کند.

سوم: روایات در مورد حضور زنان در مسجد دو دسته است: اول، روایاتی که خواندن نماز زن را در خانه افضل می داند؛ دسته دوم: روایاتی که دلالت دارد منعی برای حضور زنان در مسجد نیست.

برخی روایات دسته اول:

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود: صَلاةُ الْمرأةِ وَحْدَها فی بَیْتِها کفَضْلِ صَلاتِها فیالْجَمْعِ خَمْسا وَ عشرین درجةً. (وسائل الشیعه ج5، ص237)

(به تنهایی و درخانه نماز خواندن زن، مثل نماز در جمع است در حالی که 25 درجه فضیلت دارد)

باز از آن حضرت است: إنَّ مَساجِدَ الِّنساء البیوتُ، وَ صلاةُ الْمَرأةِ فی بَیْتِها أفْضَلُ مِنْ صَلاتِها وَ صُفَّتها وَ صلاتُها فی صُفّتها أفْضَلُ مِنْ صَلاتِها فی صَحْنِ دارِها وَ صلاتُها فی صَحْنِ دارِها أفْضَلُ مِنْ صَلاتِها فی سَطْحِ بَیْتِها. (من لا یحضره الفقیه ج1، ص374)

(بهترین مسجد زنان خانه است؛ و نماز در خانه برتر از نماز او در ایوان است؛ و نماز او در ایوان برتر از نمازش در حیاط خانه اش است؛ و نماز او در حیاط خانه برتر از نمازش برپشت بام خانه است.)

به این روایات می توان سیره حضرت زهرا سلام الله علیها را اضافه کرد که بر اساس شواهد بیشتر حضور ایشان برای نماز در منزل بوده است.

(از روایات فوق این معنا بدست می آید که نظر اسلام بر محدودیت و خانه نشین کردن زن نیست همانطور که برخی بر اساس یک برداشت یک سویه  و چه بسا مغرضانه از این روایات چنین معنایی را استنباط کردند بلکه این روایات می خواهد بفهماند اصولا حضور قلب و طمانینه و آرامش زن مخصوصا در حال نماز که معراج مومن است، در خلوت است چرا که زن در خانه اش که همه محرم وی هستند، در مصونیت هست پس اینکه گفته می شود به قعر و پستوی منزل برود دلیل دیگری دارد و آن همانطور که گفتیم جنبه صیانیت و مراقبت بر نفس و قلب است.)

برخی روایات دسته دوم:

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: لا تَمْنَعُوا إماءَ اللّهِ مَساجِدَ اللّهِ. (سنن ابی داود ج1، ص155، ح565 و 566 و 567)

(کنیزان خدا که زنانند را از رفتن به مساجد خدا منع نکنید)

و در حدیث دیگر نیز از آن حضرت آمده است: إئْذَنُوا للِنّساءِ إِلیَ الْمَساجِدِ بِالَّلیْلِ. (همان، ح 568)

(به زنان برای رفتن به مساجد هنگام شب اذن دهید)

در صحیح بخاری و صحیح مسلم نیز روایاتی از پیامبر گرامی به این تعبیر آمده است: أذَا اسْتأذنَتْ أحَدَکُمْ إمْرأتُهُ إلی الْمَسْجِدِ فلا یَمنَعْها. (صحیح بخاری ج2، ص406، باب 555 و 558)

(هرگاه همسر یکی از شما برای رفتن به مسجد اذن خواست مانع نشود)

علاوه بر این روایات خاصّ، عمومات آیات و روایاتِی که دربارۀ مسجد است، شامل حضور زنان نیز می شود و از طرفی مطالعۀ روایات موجود در کتب حدیثی شیعه و عامّه و نیز دقت در شواهد تاریخی گویای این حقیقت است که حضور بانوان در مسجد برای برگزاری نماز جماعت، در عصر رسول خدا، از مسلّمات تاریخ است.

چهارم: شواهدِ تاریخیِ حضورِ بانوان در مسجد در عصر پیامبر و معصومین علیهم السلام

-اولین نماز جماعت به امامت پیامبر اکرم صلی ‌الله ‌علیه ‌و آله و با حضور جوان ‌مردی چون علی بن ‌ابی ‌طالب علیه‌السلام و بانویی چون حضرت خدیجه سلام‌ الله ‌علیها برگزار شد.

-امیر مومنان علیه السلام در اینباره می فرماید: وحى نبوت بر رسول خدا در روز دوشنبه نازل شد و من در صبح سه شنبه ایمان آوردم، و تا مدت سه سال و یا هفت سال که پیامبر در خفیه تبلیغ مى‏کرد، کسى غیر از على و خدیجه با پیغمبر در کنار کعبه بیت الله الحرام نماز نمى‏گذارد. (امام شناسى، ج‏7، ص: 13)

-در شأن نزول آیه 59 از سوره احزاب که به زنان دستور حفظ حجاب می دهد، نقل شده است: سبب نزول آیه چنین بود که چون زنان برای شرکت در نماز جماعت مغرب و عشاء به مسجد می‌رفتند، جوانان بر سر راه آنان می‌نشستند و آنان را آزار می‌دادند و متعرض ایشان می‌شدند. ازاین ‌رو، پس از نزول آیه، زنان انصار با لباس سیاه و بلند و با حجاب کامل در نماز جماعت حاضر می‌شدند. خداوند این آیه را نازل فرمود و به رسول خدا دستور داد که به همسران و دختران خویش و زنان مؤمنین بگوید که بدون جلباب و روسری از خانه خارج نشوند. (مجمع البیان ج 4، ص370)

همانطور که معلوم است خدای متعال در این آیه دستور خانه نشینی و منع حضور در مسجد را به زنان نمی دهد بلکه بر حفظ حجاب و رعایت عفت برای مصون ماندن از مزاحمت در راه مسجد تاکید می نماید.

-در روایتی امیر المومنین علیه‌السلام می‌فرمایند: کَانَ‏ النِّسَاءُ یُصَلِّینَ‏ مَعَ‏ النَّبِیِّ فَکُنَّ یُؤْمَرْنَ أَنْ لَا یَرْفَعْنَ رُءُوسَهُنَّ قَبْلَ الرِّجَالِ لِضِیقِ الْأُزُرِ. (من‏لایحضره‏الفقیه، ج 1 ص 39)

(زنان پشت سر مردان نماز جماعت را با پیامبراکرم صلی ‌الله‌ علیه ‌و آله به جا می‌آوردند و چون لباس مردان کوتاه بود، به زنان دستور داده شده بود که پیش از مردان سر از سجده برندارند.)

-در منابع شیعه و سنی، آمده است: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ یَسْمَعُ‏ صَوْتَ‏ الصَّبِیِ‏ وَ هُوَ یَبْکِی‏ وَ هُوَ فِی‏ الصَّلَاةِ فَیُخَفِّفُ الصَّلَاةَ أَنْ تَعْبُرَ أُمُّهُ. (وسائل‏الشیعة ج 8 ص 42)

(پیامبراکرم صلی‌ الله ‌علیه ‌و آله، در حال نماز، چون صدای گریۀ طفل را در صف زنان شنیدند، نماز را کوتاه خواندند تا مادرش سراغ فرزند رود تا مبادا نگرانی در مادرش پیدا شود)

(الله اکبر، چقدر این روایت در باب اهمیت رسول خدا صلی الله علیه و آله به مساله رعایت حرمت و حقوق بشر و مخصوصا حقوق کودک و مراعات حال عاطفی مادر برای رسیدگی به فرزندش، شیرین است.)

-نکته بسیار مهم در این باب آنکه: حکم نمازخواندن زنان در مسجد و روایاتی که بیانگر آن است یک حکمی در ظرف مفسده است چرا که اگر واقعا پیامبر صلی الله علیه و آله این حرف را بالای منبر به عنوان یک اصل زده بودند دیگر زنان که خود تابع پیامبر می دانستند نباید به مسجد می آمدند و قطعا اصحاب زنان را از این مساله منع می کردند و نه تنها که این اتفاق نیفتاد بلکه دری را هم در مسجد النبی به زنان اختصاص دادند لذا یکی از درهای مسجد النبی به نام «باب‌ النساء» است. در روایت آمده است که روزی پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله به یکی از درهای مسجد اشاره کردند و فرمودند: خوب است این در را به بانوان اختصاص دهیم.

سیدنا الاستاد از همین سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله استفاده کردند و می فرمودند: تا حد امکان محل ورود و خروج زنان از مردان در مجالس جدا شود یا اگر یکی است به وسیله پرده ای از هم جدا شوند.

-امام صادق علیه السلام می فرمایند: وَ أَیُّ امْرَأَةٍ کَانَتْ مُعْتَکِفَةً ثُمَّ حَرُمَتْ عَلَیْهَا الصَّلَاةُ فَخَرَجَتْ مِنَ الْمَسْجِدِ فَطَهُرَتْ فَلَیْسَ یَنْبَغِی لِزَوْجِهَا أَنْ یُجَامِعَهَا حَتَّی تَعُودَ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ تَقْضِیَ اعْتِکَافَهَا

(اگر زنی که در حال اعتکاف است، به ‌واسطه‌ی حیض از نماز باز ماند و از مسجد بیرون رود و دوباره پاک شود، شایسته نیست همسرش با او نزدیکی کند تا اینکه زن به مسجد بیاید و اعتکاف خود را به پایان برساند.)

-حضرت در روایت دیگری می فرمایند: إِنَّ عَلِیّاً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ کَانَ یَقُولُ لَا أَرَی الِاعْتِکَافَ إِلَّا فِی الْمَسْجِدِالْحَرَامِ أَوْ مَسْجِدِالرَّسُولِ أَوْ مَسْجِدٍ جَامِعٍ وَ لَا یَنْبَغِی لِلْمُعْتَکِفِ أَنْ یَخْرُجَ مِنَ الْمَسْجِدِ إِلَّا لِحَاجَةٍ لَا بُدَّ مِنْهَا ثُمَّ لَا یَجْلِسْ حَتَّی یَرْجِعَ وَ الْمَرْأَةُ مِثْلُ ذَلِکَ.

(اعتکاف یا در مسجدالحرام یا مسجد پیامبر یا مسجد جامع هر شهری منعقد می‌شود و سزاوار نیست معتکف از مسجد خارج شود؛ مگر اینکه ضرورت باشد و وقتی کارش را انجام داد، بدون اینکه بنشیند برگردد. ایشان در ادامه‌ی حدیث می‌فرماید: و زنان مثل مردان هستند.

در روایتی آمده است: زنان پیامبراکرم صلی ‌الله ‌علیه ‌و ‌آله گاه با آن حضرت در مسجد معتکف می‌شدند

از منطوق و مفهوم این روایات مشروع بودن و جواز اعتکاف در مسجد برای زنان فهمیده می شود.

-در برخی از روایات نیز آمده است که زنان به منظور صیانت خویش و عدم تحریک دیگران هنگام رفتن به مسجد از استعمال بوی خوش اجتناب کنند.

زینب یکی از همسران رسول خدا صلی الله علیه و آله می گوید؛ پیامبر فرمود: إذا شَهِدَتْ إحداکُنَّ المسجد فلا تَمَسَّ طیبا.

(هنگامی که یکی از شما زنان قصد مسجد کرد نباید از بوی خوش استفاده کند)

پس تا اینجا ما با دو دسته بلکه سه دسته از روایات درباره حضور زنان در مساجد روبرو هستیم که یک دسته عام است و فضیلت حضور مردان و زنان را ثابت می کند دسته دوم روایاتی که می گوید نماز خواندن زن در مسجد منعی ندارد و دسته سوم روایاتی که می گوید نماز خواندن زن در منزل و بیتش بهتر است.

پنجم: در مقام جمع این روایات بر اساس شواهد و سیره و کلام بزرگان می توانیم بگوییم: آنچه برای زن اصل است، سیر او برای معرفت و لقاء پروردگار و رسیدن به مقام تقواست و آنچه از هر چیزی در این مسیر وی را یاری می رساند داشتن آرامش و سکینه دل و حضور قلب است و پر واضح است که این امور جز در سایه حجاب و مصونیت و زیاد در انظار نبودن برای زن حاصل می شود بنابراین اگر زن می تواند در بیرون از منزل و در مسیر مسجد یا هر مجلس دیگری، برای نماز یا تحصیل علم، خود را از نگاه های آلوده و سهمگین شیاطین در امان بدارد و خلوت و حضور قلب خود را که یک اصل است، حفظ نماید و نه تنها خطری برای خود بلکه با رفت و آمد و حضورش خطر و تشویش و اختلاطی را برای مردان و جوانان فراهم نیاورد، می تواند در محل و حسینیه و مسجدی که بر اساس تقوا بنا نهاده شده و مردان در آنجا اهل غیرت و مراقبه و مراعات و مواظبت بر نفس هستند (مخصوصا اینکه اهل سیر و سلوک الی الله باشند) حاضر شود و چه بسا نماز او در آنجا بهتر از منزل هم باشد.

رهبر کبیر انقلاب حضرت آیت الله خمینی قدس سره در جمع این روایات می فرمایند: برای زنها نماز خواندن در خانه، بلکه در صندوق خانه و اطاق عقب بهتر است. ولی اگر بتوانند کاملاً خود را از نامحرم حفظ کنند بهتر است در مسجد نماز بخوانند. (رساله توضیح المسائل، مسأله 894.)

مرحوم محمدتقی مجلسی رضوان الله علیه که از عرفای عالی مقدار بودند در روضة المتقین در شرح روایت امام صادق علیه السلام که فرمود: خَیْرُ مَساجِدِ نسائِکُمْ البیوتُ» افزوده است: لاِءنّها أقْربُ إلی عِصْمَتِهِنَّ وَ سترهِنَّ. (روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، محمد تقی مجلسی، ج2، ص107)

(نماز خواندن زنان در خانه به عصمت و عفاف آنان نزدیکتر است)

سیره حضرت علامه طهرانی رحمة الله در مورد حضور مخدرات و بانوان در مسجد و حسینیه و مجالس بر این بود که تا وقتی در طهران در مسجد قائم علیه السلام اقامه نماز می کردند زنان و حتی مخدارتی که از زمره شاگردان سلوکی ایشان بودند و همینطور همسران رفقای سلوکی ایشان در مسجد حاضر می شدند وقتی هم که به مشهد مقدس هجرت کردند حقیر شاهد بودم که در اکثر مواقعی که رفقا و شاگردان ایشان در مجالس خاص و عام حاضر می شدند زنان و کودکان را با خود همراه می کردند و همانطور که در منزل ایشان محلی برای آقایان بود محلی هم برای مخدرات منظور شده بود ایشان جلساتی را به طور اختصاصی با مخدرات داشتند و هر از چند گاهی به مناسبتی بانوان با ایشان دیدار داشتند اما همانطور که عرض شد نهایت دقت و حفاظت در حضور زنان در مجالس در نظر گرفته می شد که خود بحث مفصلی را می طلبد.

ششم: نکته دیگر اینکه آن قیدی که مجوز حضور زنان در مساجد و مجالس بود و افضلیت حضور در مسجد را شامل حالشان می کرد، امروزه کمتر دیده می شود و حضور زنان در جامعه و رعایت آن امنیت مخصوصا حضور قلب و صیانت باطن، بسی مشکل می نماید واقعیتی که اینک نیز به وضوح شاهدیم. چنان که شهید آیت اللّه مطهری رحمة الله علیه می نویسد: این دعا که در عصر ما امنیت ناموسی کامل در جهان برقرار است و صاحبان نوامیس باید از این نظر خاطرشان جمع باشد، یاوه ای بیش نیست. («مسأله حجاب»، ، ص 45 ـ 50)

هفتم: خانمی که اعتقاد و یقین به دستورات الهی بر اساس حکمت و مصلحت دارد باید به این باور برسد که همان کسی که این شرافت را به مسجد داده همان کس این شرافت را برای زن در خانه اش و حتی پستوی منزل زن قرار داده است و این حقیقت در روایات تصریح شده است ولی متاسفانه به آن کمتر توجه می شود،

در اینجا سوالی مطرح است که آیا ما دنبال رضای خدا و قرب به او و مقام افضلیت هستیم یا رضای نفس؟

اگر بگویید: ما به دنبال کسب رضای الهی و قرب به خدای متعال هستیم، گوییم: خداوند این رضا و قرب و افضلیت در نماز را برای زن در منزل قرار داده است یعنی راه را برای او نزدیک و راحت تر کرده است! آیا این بهتر نیست؟ اگر در برخی روایات دقت کنیم خدا خانه و پستوی زن را در حکم مسجد او قرار داده پس نماز او در منزل همان نماز او در مسجد است که خیلی ها از این معانی غفلت دارند.

کوتاه سخن آنکه:

نظر حقیر در یک جمع بندی با توجه به تمام آنچه ذکر شد این است که: نماز خواندن زن در منزل برای سلوک وی و سکینه خاطر و حضور قلب او بهتر از این است که نمازش را در مسجد بخواند و البته حضور وی در مجالس علمی و دینی در مسجد و غیر مسجد هم بر اساس تشخیص یک شخص خبیر (مانند استاد طریق) و مطّلع به مبانی و آشنا به اوضاع جامعه و مُشرِف به خصوصیات شخصی فرد باید باشد و البته هیچ روایتی که دالّ بر حرمت و یا کراهت حضور اجتماعی دینی و علمی زنان در مسجد و غیر مسجد داشته باشد، نداریم؛ بلکه روایات فقط در مقام ارجحیّت خانه برای نماز زنان است یعنی مسجد منعی ندارد و خوب است اما خانه بهتر است الا در موارد خاصی که ذکر شد. الله عالم