گوهر معرفت
عرفان و اخلاق کاربردی بر مبنای قرآن و عترت

یکی از اموری که برای انسان مخصوصا سالکین راه خدا انبساط روحی و سلامت روان را به همراه دارد برنامه ریزی و نظم دقیق در کارها خصوصا در طریق الی الله است که عدم توجّه به آن نا خداآگاه انسان را از اهتمام و میل و سیرش تنزّل می دهد. مقاله حاضر به موضوع وقت شناسی و جایگاه نظم در سیر الی الله اختصاص دارد

بسم الله الرحمن الرحیم

وقت شناسی و انظباط سلوکی

منبع: سلسله مقالات تالیف حجت الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی

یکی از اموری که برای انسان مخصوصا سالکین راه خدا انبساط روحی و سلامت روان را به همراه دارد برنامه ریزی و نظم دقیق در کارهاست که متاسفانه ما از این نکته به بی تفاوت می گذریم

در فرمایشان امیر المومنین علیه السلام نظم و انضباط در کنار تقوا و عبادت و تهذیب نفس و سیر مدارج کمال قرار گرفته است بودن ایندو مقوله کنار هم حکایت از ارتباط ایندو دارد.

به واقع عرض می کنم که از امور مسلم موفقیت و پیشرفت اولیای الهی چه در امور معنوی و چه در امور علمی انضباط و نظم در امور زندگی و داشتن برنامه است.

مرحوم آیت الله بروجردی اعلی الله مقامه الشریف مى فرمودند:

من در تمام عمرم یک دقیقه را به بطالت صرف نکردم و یک کلمه لغو هم از دهانم در نیامده است .

مومن باید برای روز و شب خود برنامه داشته باشد این برنامه ریزی در روایات ما بیان شده است که ائمه اطهار سلام الله علیهم برای افرادی که به آنها مراجعه می کردند ساعات شبانه روز را تقسیم می نمودند و برای هر ساعتی برنامه ای جامع که هم جنبه های ظاهری و هم جنبه های باطنی را پوشش دهد تبیین مینمودند.

در روایتی از امام رضا علیه السلام است که می فرمایند:

وَ اجْتَهِدُوا أَنْ یَکُونَ زَمَانُکُمْ أَرْبَعَ سَاعَاتٍ سَاعَةً لِلَّهِ لِمُنَاجَاتِهِ وَ سَاعَةً لِأَمْرِ الْمَعَاشِ وَ سَاعَةً لِمُعَاشَرَةِ الْإِخْوَانِ الثِّقَاتِ وَ الَّذِینَ یُعَرِّفُونَکُمْ عُیُوبَکُمْ وَ یُخْلِصُونَ لَکُمْ فِی الْبَاطِنِ وَ سَاعَةً تَخْلُونَ فِیهَا لِلَذَّاتِکُمْ وَ بِهَذِهِ السَّاعَةِ تَقْدِرُونَ عَلَى الثَّلَاثِ السَّاعَات‏. (بحارالانوار)

(بکوشید تا در زندگی خود برنامه داشته باشید و بر این اساس ساعات شبانه روز را بر چهار قسم تقسیم کنید: اول اینکه ساعاتی را برای مناجات با خدا و خلوت با او قرار دهید دوم: ساعاتی را برای کار و کسب روزی و تامین معاش و رفاه خود قرار دهید. سوم: ساعاتی را برای تعلیم و مخصوصا تربیت نفس بر اساس معاشرت و حشر و نشر با اولیای الهی بگذارید کسانی که از نفسی مطمئن برخوردارند و صاحب مبنا می باشند کسانی که احاطه بر نفوس شما دارند نقائص و عیوب نفس هر کسی را متذکر می شوند و نفس شما را به مرحله اخلاص می رسانند. چهارم: ساعاتی را به منظور را به تفریح و بهره بری از لذات حلال و نعمت های الهی در دنیا مقرر گردانید آنگاه امام رضا علیه السلام تاکید می کنند که موفقیت مومن در آن سه برنامه قبل متوقف این برنامه چهارم یعنی تفریح سالم و مناسب است.)

از این روایت چند نکته بدست می آید:

اول، ضرورت برنامه ریزی در امور زندگی

دوم، ضرورت داشتن برنامه سلوکی و استفاده از استاد

سوم، ضرورت تفریح  و استفاده از لذات حلال

معمولا همه ما از کمبود وقت می نالیم که ریشه بسیاری از آن در عدم برنامه ریزی صحیح و مناسب و دقیق است مانند کتابخانه ای که کتاب ها را به هر شکلی در آن گذاشته باشیم در ظاهر نگاه می کنیم می بینیم دیگر جایی ندارد اما وقتی کتاب ها را مرتب می کنیم به اندازه چندین جلد کتاب جا باز می شود.

نفس انسان مانند همان کتابخانه است که اگر برنامه و نظم در کارها نباشد شلوغی آن منجر به خستگی روحی و روانی می شود لذا چون دیگر جای خالی ندارد از پرداختن به انجام تکالیف و عبادت و حتی نماز دلسرد می شود لذا حقیر در سطور بالا عرض کردم که باید نفس را خلوت کرد نفس شلوغ عبادت را پس می زند.

داشتن برنامه ضروری است مخصوصا برای کسانی که داعی سیر الی الله دارند و خاصه برای اهل علم. سالک باید بداند مثلا ساعت ده صبح چه کاری را باید انجام دهد داشتن برنامه برکات زیادی از جمله انبساط و نشاط روحی و برکت در وقت دارد که برخاسته از یک رضایت قلبی است

در حالات جناب بلال موذن پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است که آنقدر دقیق و منظم بود پیامبر مى فرمود: روزه هایتان را با اذان بلال ، شروع و ختم کنید که دقیق است

حقیر وقتی طلبه شدم به دستور اکید سیدنا الاستاد برنامه داشتم حتی مانند بچه های دبستانی برنامه ای جامع از ساعات عبادت و مطالعه و تحصیل و حتی ساعت غذا خوردن و استراحت و تفریح را نوشته بودم و در محل مطالعه نسب کرده بودم تا اینکه این امر در نفس ملکه شد و الآن هم از برکات آن بهره مندم.

در حدیث معروف به عنوان بصری که از دستورات اکید مرحوم آقای قاضی علیه السلام به شاگردان و سالکین الی الله است، به داشتن برنامه ای دقیق برای تمام لحظات از شبانه روز از ناحیه امام صادق علیه السلام تصریح شده است.

لِى أَوْرَادٌ فِى کُلِّ سَاعَةٍ مِنْ ءَانَآءِ اللَیْلِ وَ النَّهَارِ... (بحار الانوار)

(من مردى هستم که برای خود در تمام لحظات شبانه روز برنامه ای دقیق و خاص دارم که بدانها مشغولم)

داشتن برنامه به انسان انگیزه ای مضاعف می دهد میل و رغبت به امور را بالا می برد وقت را بسیار برکت می دهد و همه اینها مرهون همان رضایت قلبی است.

نماز با آن نظم و دقت در وقت، حکایت از اهمیت مساله نظم و وقت شناسی و برنامه داشتن می کند ناخودآگاه مومن را دعوت به نظم در امور می کند

سیر و سلوک و تربیت نفس نزد استاد خبیر و آگاه در واقع همان برنامه ریزی زندگی است تا سیر الی الله.

حقیر تا به حال هیچ کسی را دقیقتر و منظم تر و با انضباط تر و آراسته تر  از سیدنا الاستاد رحمة الله علیه ندیدم و از مسائل شاخص در حیات و توفیقات معنوی و علمی ایشان همین مساله بود.

از چیزهایی که بسیار ایشان را ناراحت می کرد همین وقت نشناسی و عدم رعایت ساعت از ناحیه افراد بود اگر با کسی مثلا ساعت چهار بعد از ظهر قرار ملاقات داشتند اگر پنج دقیقه دیر یا زود می شد عکس العمل نشان می دادند و حقیر اطلاع دارم که همین مساله در نگاه و نظر ایشان به آن شخص و شاگردشان موثر بود و خلاصه مساله از آن پس شکل دیگری به خود می گرفت

حضرت آیة الله شیخ عبدالقائم شوشتری مدظله العالی از شاگردان مرحوم علامه طباطبایی و ارادتمندان خاص حضرت علامه طهرانی رضوان الله علیه در نحوۀ آشنایی با مرحوم علامه طهرانی که بسیار مفصل و دارای نکات ارزنده ای است از جمله وقت شناسی ایشان چنانچه نقل می کنند: بعد از اینکه از عالم غیب مرحوم علامه طهرانی را به من معرفی کردند خدمت ایشان رسیدم و وقت خواستم ایشان فرمودند: ... هر روز یک ساعت وقت برای شما تعیین میکنم. ساعت سه تا چهار بعد از ظهر. گفتند اول وقت بیا و سر وقت هم برو و سر ساعت مقرر بیا، نه دیرتر و نه زودتر.

بنده فردا ساعت مقرر رفتم خدمت ایشان و قبل از آنکه خدمت ایشان برسم این بیست و چهار ساعت برای من به قدر یک سال طول کشید و خیلی برایم سخت بود که تا فردا صبر کنم ولی چاره‌ای نداشتم.

فردا طبق فرمایش ایشان بنده ساعت سه رفتم ولی با همه سفارش ایشان پنج دقیقه زودتر رفتم و به ایشان عرض کردم بنده که زودتر آمدم بی‌قرار شدم و از سر تمرد نبود. ایشان بنده را راهنمائی کردند به اطاقی.که میهمانها را پذیرائی می‌کردند - در آن منزل تنها بودند و همه کارهایشان را خودشان می‌کردند - ولی تا پنج دقیقه تکمیل نشد نیامدند. و بعد از پنج دقیقه سر ساعت سه آمدند. (خاطرات آیت الله شوشتری، سایت عرفان و حکمت)

مرحوم علامه می فرمودند: ترتیب دادن مجلس و در را باز کردن و کتابها را این طرف و آن طرف گذاشتن و سماور را درست کردن ، پرده ها را بالا زدن و اتاق را جارو زدن، تا انداره ای که می توانیم اینها کارایی است که مربوط به ترتیب مجلس است. بعد هم کارهای زیاد دارم نمی رسم که هم آن کارهارا بکنم و هم شب مسجد بیاییم و هم بعد از مسجد منزل آقای... بروم. و بعد هم دیر منزل بیاییم و بعد هم بخوابیم و زود هم بیدار شویم و همه کار ها را بکنیم .فلذا من حال ندارم ، پس از رفقا تقاضا می کنم هر روزی که اینجا جشن است وقتیکه ساعت 9 می شود همه متفرّق شوند و عیالاتشان را [هم با خود] ببرند چون مجلس محدود بین ساعت 7 تا9 [صبح است] . ماندن رفقا و عیالاتشان بعد از ساعت 9 یک مزاحماتی است که اگر بخواهد ادامه پیدا کند، ما مجبور می شویم مجلس را به کلّی تعطیل کنیم. فلذا یک مرتبه تذکّر به آقایان داده می شود آن را عمل کنند. [از مجلس]، ساعت 9 باید از متفرّق شوید و ساعت 7 هم منعقد میشود، زودتر بیایید تا صبحانه میل کنید. نه اینکه یکی ساعت 8 بیاید و یکی 8.30 و یکی 8.45 و یکی 9 و یکی 9.30 و یکی 10 .این طرق کارکردن روی اساسی که ما در دسترس داریم نیست. مؤمن باید منضبط باشد، منظّم باشد و کارهایش روی أساس باشد (کیمیای سعادت سخنرانی میلاد امام عسکری علیه السلام)

حقیقت این است که عالم خلقت بر اساس نظم و انضباط و برنامه است سکونت نفس و سیر الی الله بر این اساس است کسی که این امر را سطحی بداند طرفی نمی بندد و فقط عمرش را ضایع می کند. خدا و اولیای خدا حساب و کتاب دارند نباید عادی گرفت ناخداگاه انسان از آن موقعیت و حال و انگیزه و میل و شوقی که داشته تنزّل پیدا می کند.