می فرمودند: گرچه مسلّماً از نوابغ دهر و از فلاسفه عالی مقام بوده و در خطابه و عربیّت ممتاز بوده، و سعى وافرى در تشکیل حکومت واحده و مرکزى براى مسلمین داشته است؛ ولى...
اینجانب در رساله جداگانه و مختصرى که نوشته ام، درباره سیّد جمال الدّین (اسدآبادی) نظر خوشى ندارم؛ و او را مرد الهى نمیدانم. گرچه مسلّماً از نوابغ دهر و از فلاسفه عالی مقام بوده و در خطابه و عربیّت ممتاز بوده، و سعى وافرى در تشکیل حکومت واحده و مرکزى براى مسلمین داشته است؛ ولى از این نمیتوان اثبات معنویّت و حتّى اسلام او را به معنائی که متداول و معروف است نمود. و بالاخصّ از جواب خطابه "إرنست رنان" بر مى آید که: معتقد به نبوّت انبیاء و اتّصال به عالم غیب نبوده است. او گرچه میل به اتّحاد مسلمانان داشت، ولى در سایه ریاست و حکم و محوریّت خودش. و به همین جهت کامیاب نشد، و در حال ذلّت و سرافکندگى در ترکیّه نزد سلطان عبد الحمید عثمانى جان سپرد. و از بسیارى از سخنان او مشهود است که: تجدّد و تغییر اسلام را میخواسته است؛ نه فقط تجدّد و تغییر مسلمین را. و آرزو می کرده است کسى پیدا شود و زنجیرهائى را که اسلام بر مسلمین بسته است بگسلد و مسلمین رها شوند. و این سخنان، جز غرور و جهل و نابینائى در واقعیّات و حقائق، مَحمِل دیگرى ندارد.
برای دسترسی به رساله فوق به «اینجا» مراجعه نمایید
5 شوال سالروز رحلت مرحوم سید جمال اسدآبادی است