روح دین عبادت است و بهترین عبادت نماز است. خداوند براى آنکه مؤمنین در موقع عبادت حضور قلب داشته باشند مکانهائى را معیّن فرموده که در آنها نماز گزارند؛ ملکوت مسجد، به حقیقت نورانی مسجد و آداب ظاهری و باطنی آن می پردازد. سی و یکم مرداد روز جهانی مسجد است.
بسم الله الرحمن الرحیم
ملکوت مسجد
منبع: سلسله مقالات، تحقیق و تدوین از حجت الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی
برگرفته از کتاب انوار الملکوت مرحوم علامه آیت الله حاج سید محمد حسین حسینی طهرانی قدس الله نفسه الزکیه
خدای متعال می فرماید:
قُلْ أَمَرَ رَبِّى بِالْقِسْطِ وَ أَقیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ، فَریقاً هَدى وَ فَریقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلالَة إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّیاطینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُون. (سوره الأعراف آیه 29 و 30)
(بگو (اى پیغمبر) پروردگار من أمر به قسط و عدل نموده است؛ و اینکه صورتها و چهرههاى خود را در نزد هر سجدهگاهى بگذارید، اقامه سجده کنید، و خداى را بخوانید بطورى که دین و روش خود را از روى اخلاص صرفاً براى او قرار دهید! همچنان که خداوند شما را از جائى ابتداء آفرید؛ به همانجا شما بازگشت خواهید نمود! گروهى را خداوند هدایت نمود؛ و گروهى بر ایشان گمراهى و ضلالت متحقّق گشت؛ ایشان کسانى بودند که شیاطین را اولیاى خود قرار دادند؛ و از ولایت خداوند، دورى جستند؛ و چنین مىپنداشتند که آنها راه یافتگانند.)
نورانیت مسجد
روح دین عبادت، و بهترین عبادت نماز است. خداوند براى آنکه مؤمنین در موقع عبادت حال و حضور قلب داشته باشند مکانهائى را معیّن فرموده که در آنها نماز گزارند؛ گرچه همه جا مکان خداست و هر جا نماز گزارده شود صحیح است.
پیغمبر أکرم صلّى الله علیه و آله و سلّم فرموده است: جُعِلَتْ لِىَ الأرضُ مَسجِدًا و طَهُورًا. (وسائل الشیعة، ج 2، ص 970:)
(براى من همه جاى زمین مسجد و پاک قرار داده شده است)
لکن معلوم است جائى را که بنام خدا بر اساس تقوى بنا کنند و با آداب شرعیّه او را تنظیف نمایند و از تجمّلات و زینتها خالى سازند و براى او مأذنه (محل اذان ) و مِطهَره (محل طهارت) قرار دهند، و مؤمنین براى أداى فرائض دور هم جمع شوند و دل به خدا دهند، و با رابطههاى قلبى در صفوف واحد یکدل و یک جهت به خدا متوجّه شوند و امر به مرابطه و ارتباط بدنها و حواسّ و دلها مىکند، اثرش چندین برابر است.
همانطور که خدای متعال می فرماید:
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون. (سوره آل عمران آیه 200)
(اى کسانى که ایمان آوردهاید! در کارهایتان شکیبا باشید؛ و نیز شکیبائى و صبرتان را به یکدیگر پیوند دهید، و شکیبائى اجتماعى داشته باشید. و نیز دلهایتان را به هم مرتبط سازید، و نفوس و جانهایتان را با هم ربط دهید؛ یعنى ترابط و پیوند عمومى و اجتماعى داشته باشید. و در تقوى و مصونیّت الهى درآئید، به امید آنکه به فلاح و نجات برسید)
حال اگر در این معنى مؤمنین دور هم گرد آیند و یکدل و یک جهت این معنى را از خداى خود تمنّى کنند به یک قدرت عجیب و پهناورى دست زده، و با توجّه آنها کارهاى ممتنع آسان و مشکلات حلّ مىگردد. چون بواسطه ارتباط نیروهاى قلب، یکى به دیگرى، نه تنها آن نیرو دو برابر مىشود بلکه به أضعاف مضاعفه افزایش مىیابد، و چنانچه افراد از دو زیاد شوند بطورى عجیب آن قدرت بالا مىرود که چون به ده نفر برسد از حساب و إحصاء خارج مىگردد؛ لذا در روایتست که چون عدّه مأمومین به ده نفر برسد حساب ثوابهاى نماز آنها را جز خدا کسى نداند.
کما آنکه هر جا انسان نظر بیفکند همانجا وجه خداست و به خدا نظر افکنده، چون جائى از وجه خدا خالى نیست وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلیم لکن امر نموده است که مؤمنین در هنگام نمازهاى خود به یک جهت متوجّه شوند، و آن خانهایست که پیغمبر بزرگوار خدا، حضرت ابراهیم و فرزند عزیزش حضرت اسماعیل بر اساس خانه آدم بنا نمود و آنجا را معبد قرار داد: قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِى السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَة تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَه. (سوره البقرة آیه 144)
(حقّاً ما دیدیم که چهره تو در آسمان ملکوت، به سوى مسجد الحرام برگشت. بنابراین، ما تو را به سمت قبلهاى مىگردانیم که آن را به پسندى! پس چهرهات را به سوى مسجدالحرام برگردان! و اى مسلمین! شما هم هر جا هستید، باید چهره خود را به سوى مسجد الحرام برگردانید)
شخصی می گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: من از نماز در مساجد خوشم نمىآید. حضرت فرمود: اینطور مباش. هیچ مسجدى بنا نمىشود مگر اینکه بر قبر نبىّ یا وصىّ نبىّ که به شهادت رسیده است مىباشد و از خون او بر این مسجد ترشّحى خواهد بود. و لذا خداى تعالى دوست دارد که در آنجا ذکر او شود. پس نماز واجب و نوافل را در مسجد بجاى آور و قضاى نمازهاى فوت شده را نیز بجاى آور. (الکافى، ج 3، ص 370)
و در کتاب «خصال» صدوق از رسول الله صلی الله علیه و آله نقل می کند:
رسول خدا فرمود: هفت گروهاند که خداوند سایه لطف و رحمت خود را بر سر آنان مىگستراند در روزى که هیچ سایه رحمتى نیست مگر سایه او، اول: امام و پیشواى عادل، دوم: جوانى که عمر خود را در عبادت خداى تعالى سپرى نموده است، سوم: مردى که قلبش به مسجد تعلّق و پیوستگى دارد وقتى که از مسجد خارج مىشود تا زمانى که به مسجد برگردد، چهارم: دو نفر که بر اساس اطاعت و انقیاد پروردگار با هم اجتماع کنند (نه بر اساس دنیا و هواهاى نفسانى) و سپس متفرّق شوند، پنجم: مردى که در خلوت یاد خدا کند و اشک از دیدگانش سرازیر گردد، ششم: مردى که زنى صاحب جمال و کمال او را به گناه دعوت کند و او بگوید: من از خدا در خوف و خشیتم، هفتم: مردى که صدقه در خفا به فقیر بدهد به طورى که دست چپش از دست راست خبر نشود. (وسائل الشیعة، ج 3، ص 482)
علّت استحباب خواندن نماز در مسجد
علّت استحباب خواندن نماز در مسجد و یا وجوب نماز در مسجد، مانند صلاة جمعه و صلاة عیدین با امام یا منصوب از ناحیه امام، نه از جهت اختصاص نماز و مکان خدا به مسجد است (کما آنکه علّت توجّه به کعبه و بیت الله الحرام نه از جهت اختصاص خدا به آن موضع است) بلکه از جهات دیگرى است که با تدبّر و تأمّل معلوم مىگردد
کعبه را چون مرد موحّد و خداشناس حضرت ابراهیم بنا نموده، اوّلین کسى که علَم توحید را در جهان برافراشت و بتها را شکست و بر زمین ریخت، و اوّلین کسى که حاضر براى قربانى فرزندش در راه خدا شد و او را به قربانگاه برد، و اوّلین کسى که بر مظاهر عالم پشت زد و خورشید و ماه و ستاره را معبود نشمرد، بلکه دل به ظاهر نداد و خدا را از ماوراء حجب با چشم دل دیدار کرد و فریاد لا أُحِبُّ الْآفِلین را به گوش جهانیان رسانید.
بنابراین در آیه عنوان کلام، خداوند امر مىکند که مؤمنین دلهاى خود را به هر جا که محلّ سجده و اطاعت خدا و محلّ خضوع و خشوع و فناى در ذات اوست بسپارند، و وجهههاى ظاهرى خود را نیز به مساجدى که بر نام خدا بنا شده و محلّ سجده و اطاعت اوست بر خاک بگذارند و او را با اخلاص واقعى بخوانند
روایاتى در فضیلت خواندن نمازها در مسجد
امام صادق علیه السّلام فرمودند: گروهى در زمان رسول خدا بودند که در آمدن به مسجد سستى مىنمودند. پس رسول خداوند فرمود: چنین مىنماید براى دستهاى که نماز را در مسجد نمىگزارند من دستور دهم هیزم بر در خانههایشان آتش زنند و خانههایشان را بسوزانند. (تهذیب الأحکام، ج 3، ص 25)
أمیرالمؤمنین علیه السّلام می فرمایند:
لا صَلاة لِمَن لا [لَم] یَشهَدِ الصَّلَواتِ المَکتُوباتِ مِن جِیرانِ المَسجِدِ إذا کانَ فارِغًا صَحِیحًا. (وسائل الشّیعة، ج 3، ص 478)
(نمازى را که همسایگان مساجد در خانههاى خود بخوانند مورد قبول واقع نمىشود اگر عذر شرعى نداشته باشند.)
همچنین شیخ صدوق از أمیرالمؤمنین علیه السّلام نقل می کند که فرمودند:
حَرِیمُ المَسجِدِ أربَعُونَ ذِراعًا، و الجِوارُ أربَعُونَ دارًا مِن أربَعَة جَوانِبِها. (الخصال، ص 541)
(حریم مسجد چهل ذراع مىباشد و همسایگى با مسجد تا چهل خانه از چهار طرف مسجد محسوب مىشود)
حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام فرمودند:
به أمیرالمؤمنین علیه السّلام خبر دادند: برخى از همسایگان مسجد نماز را به جماعت در مسجد نمىخوانند حضرت فرمودند: یا باید نماز را مثل ما به جماعت در مسجد بخوانند یا اینکه از این جا بروند نه آنها ما را ببینند و نه ما آنها را ببینیم. (الأمالى للطوسى، ص 696)
و از زُرَیق از حضرت صادق علیه السّلام مرویست که:
مساجد از افرادى که در همسایگى آنها هستند و براى نماز به آنجا نمىروند، نزد پروردگار شکایت کردند، خداوند به مساجد وحى فرستاد قسم به عزّت و جلالم هرگز نمازى را از آنان نخواهم پذیرفت و مردم آنان را به عدالت و درستى نخواهند شناخت و رحمت من به آنان نخواهد رسید و در بهشت در جوار من نخواهند بود. (الأمالى للطوسى، ص 696)
مرحوم کلینى با إسناد خود از حضرت صادق علیه السّلام نقل مىکند:
ثَلاثَة یَشکُونَ إلَى اللهِ عَزَّوَجَلَّ: مَسجِدٌ خَرابٌ لا یُصَلِّى فِیهِ أهلُهُ، و عالِمٌ بَینَ جُهّالٍ، و مُصحَفٌ مُعَلَّقٌ قَد وَقَعَ عَلَیهِ الغُبارُ لا یُقرَا فِیهِ. (الکافى، ج 2، ص 613)
(سه گروهند که نزد خداوند شکایت کنند: اول: مسجد خرابى که اهل آن منطقه در آن نماز نخوانند. دوم: عالمى که در میان افراد نادان گرفتار شده است. سوم: قرآنى که به واسطه ترک قرائت غبار آن را فرا گرفته است)
و از حضرت رسول الله صلّى الله علیه و آله روایتست که: فرمودند:
روز قیامت سه گروه نزد پروردگار لب به شکایت بگشایند: قرآن، مسجد، عترت و اهل بیت من. قرآن گوید: اى پروردگار من این مردم مرا تحریف کردند. (مفاهیم و معانى کلمات را در جاى خود قرار ندادند) و مرا تکّه تکّه نمودند. مسجد گوید: اى پروردگار من این مردم مرا تعطیل کردند و حقّ مرا تضییع نمودند. و امّا عترت و اهل بیت من گویند: اى پروردگار ما این مردم ما را کشتند و از خانههاى خود طرد نمودند و ما را آواره بیابانها و شهرها نمودند. رسول خدا سپس فرمودند: من دو زانو مىنشینم براى حکومت در این موارد که خطاب مىرسد: من اولى هستم به حکومت و حکم کردن از تو. (وسائل الشّیعة، ج 3، ص 484)
آداب ظاهری و باطنی مسجد و حضور در آن
آداب ظاهرى
برای آداب ظاهری مسجد اموری در روایات بیان شده که ذکر می کنیم
زیباسازی مساجد
آنست که او را درست بنا مىکند، چراغش را روشن مىکند، او را جاروب مىنماید، مسجد را معطّر مىسازد.
قالَ رَسولُ اللهِ صلّى الله علیه و آله: مَن بَنَى مَسجِدًا و لَو مَفحَصَ قَطاة بَنَى اللهُ لَهُ بَیتًا فى الجَنَّة. (بحار الأنوار، ج 81، ص 4)
(کسى که مسجدى بسازد گرچه به اندازه آشیانه کبوترى باشد خداوند خانهاى در بهشت براى او خواهد ساخت)
و همچنین فرمودند:
مَن أسرَجَ فى مَسجِدٍ مِن مَساجِدِ اللهِ سِراجًا لَم تَزَلِ المَلائِکَة و حَمَلَة العَرشِ یَستَغفِرُونَ لهُ ما دامَ فى ذَلِکَ المَسجِدِ ضَوءٌ مِنَ السِّراجِ. (سفینة البحار، ج 1، ص 601)
(کسى که چراغى را در مسجدى از مساجد خدا روشن کند پیوسته ملائکه و عرشیان براى او طلب مغفرت مىکنند تا وقتى که نور این چراغ در مسجد متلألأ است)
ساده سازی مساجد
ولى البتّه باید مسجد را ساده بنا نمود و از هرگونه زینتى عارى کرد
امام صادق علیه السلام می فرمایند:
مَن بَنَى مَسجِدًا کَمَفحَصِ قَطاة بَنَى اللهُ لَهُ بَیتًا فى الجَنَّة. قالَ أبُو عُبَیدَة: و مَرَّ بِى أبوعبدالله و أنا بَینَ مَکَّة و المَدِینَة أضَعُ الأحجارَ، فَقُلتُ: هَذِهِ مِن ذاکَ؟ قالَ: نَعَم! (من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 235)
(اگر کسى مسجدى بسازد گرچه به اندازه لانه کبوترى باشد خداوند خانهاى در بهشت براى او خواهد ساخت. ابوعبیده چنین گفت: بین مکّه و مدینه در جائى مشغول ساختن مسجدى بودم که امام صادق علیه السّلام از آنجا عبور مىنمود تا چشم حضرت به من افتاد فرمود: دارى همان خانه (مسجد) را مىسازى؟ عرض کردم)
همچنین از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت است که فرمود:
اگر کسى در دنیا مسجدى بسازد خداوند در إزاء هر وجب یا زراع از آن مسجد به مسافت چهل هزار سال شهرى از طلا و نقره و درّ و یاقوت و زمرّد و زبرجد و لؤلؤ براى او مىسازد. (وسائل الشّیعة، ج 3، ص 486)
از امام صادق علیه السّلام درباره مساجد مسقّف سؤال شد که آیا نماز در آنها کراهت دارد؟ حضرت فرمودند: بلى ولى امروزه ایرادى ندارد و اگر عدل بر نظام اجتماعى مردم حاکم بود (حکومت در دست ائمّه علیهم السّلام قرار مىگرفت. (وسائل الشّیعة، ج 3، ص 488)
امام باقر علیه السلام می فرمایند:
اوّلین کارى که امام زمان علیه السّلام پس از ظهور انجام مىدهد شکستن سقفهاى مساجد است و تخریب آنهاست و مانند عریش موسى براى مساجد سقف بنا مىکند. (من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 236)
زدودن تصاویر از مسجد
و دیگر از آداب مسجد اینست که: در او صورت نباشد.
راوی می گوید از امام صادق علیه السّلام سؤال کردم: نماز در مساجدى که با صورت و نقوش تزیین شده است چگونه است؟ حضرت فرمودند:أکرَهُ ذَلِکَ، و لَکِن لا یَضُرُّکُم ذَلِکَ الیَومَ؛ و لَو قَد قامَ العَدلُ لَرَأیتُم کَیفَ یَصنَعُ فى ذَلِکَ! (وسائل الشّیعة، ج 3، ص 493)
(خوشم نمىآید. ولى امروزه بر شما باکى نیست، و اگر عدل استوار مىگردید مىدیدید که چگونه برخورد مىکند.)
اشراف نداشتن مساجد به خانه های مردم
و از آداب آنست که: آنقدر بلند نسازند که در و پنجره آن مُشرِف بر خارج باشد.
از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام است که: أنَّ عَلِیًّا علیه السّلام رَأى مَسجِدًا بِالکُوفَة و قَد شُرِّفَ، فَقالَ: کَأنَّهُ بِیعَة! و قالَ: إنَّ المَساجِدَ تُبنَى جُمًّا لا تُشَرَّفُ. (الکافى، ج 3، ص 369)
(أمیرالمؤمنین علیه السّلام مسجدى را در کوفه دیدند که مشرف به خانههاى مردم است فرمودند: گویا کلیسا ساختهاند و سپس فرمودند: مساجد باید غیر مرتفع و غیر مشرف ساخته شوند)
و مرحوم مفید در «إرشاد» نقل مىکند از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام که فرمود:
إذا قامَ القائِمُ لَم یَبقَ مَسجِدٌ عَلَى وَجهِ الأرضِ لَهُ شُرَفٌ إلّا هَدَمَها. (وسائل الشّیعة، ج 3، ص 494)
(وقتى امام زمان علیه السّلام ظهور کند هر مسجدى که مشرف به خانههاى اطراف باشد تخریب خواهد نمود. )
رعایت نظافت مسجد توسط نمازگزاران
و دیگر از آداب مسجد آنست که: در مسجد نخوابند و آب بینى و آب دهان نیندازند و سیر و پیاز و تره و هر چیزى که بوى تند و موذى دارد، اگر استعمال کرده باشند در این صورت خود به مسجد نروند و مسجد را به نجاست آلوده نکنند.
روایت شده است از رسول الله: أنّهُ قال: جَنِّبُوا مَساجِدَکُمُ النَّجاسَة! (وسائل الشّیعة، ج 3، ص 504)
(مساجد خود را از نجس شدن حفظ نمائید.)
به عکس مستحبّ است که مؤمن در موقع ورود به مسجد پاکیزه ترین لباس های خود را بپوشد و عطر استعمال کند و شانه زند و براى نماز مسواک نماید و با طمأنینه و وقار و سکینه به ذکر خدا مشغول باشد تا داخل مسجد شود.
مرحوم کلینى روایت مىکند از حضرت صادق علیه السّلام که فرمود:
امام سجّاد علیه السّلام در شبى سرد و زمستانى درحالیکه قبا و رداء و عمامهاى از خزّ پوشیده بودند و محاسن خود را به عطر معطّر نموده بودند به سمت مسجد رسول خدا در حرکت بودند یکى از غلامان حضرت با ایشان برخورد نمود و عرض کرد: فدایت شوم در این ساعت با این حالت به کجا تشریف مىبرید؟ حضرت فرمودند: به مسجد جدّم رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم مىروم تا حور العین را به عقد خود درآورم (وسائل الشیعة، ج 3، ص 503)
پاره ای از آداب دیگر حضور در مساجد
و از جمله آداب مسجد آنست که: هنگام دخول مسجد کف نعلهاى خود را ببیند تا پاکیزه باشد، و هنگام ورود به مسجد دعا بخوانند، و در مسجد از ناف تا زانو را بپوشانند و این مقدار را برهنه نگذارند، و چون در مسجد وارد شوند اوّل پاى راست را داخل و وقت خروج پاى چپ را مقدّم بدارند، و در وقت دخول به نماز بایستند اگر نماز برپاست، و یا آنکه اراده نماز فریضه دارد همان کافى است، و إلّا دو رکعت نماز تحیّت مسجد بگزارد.
با إسناد خود از عبدالله بن میمون قَدّاح از حضرت جعفر عن أبیه علیه السّلام روایت مىکند:
کسى که قصد وارد شدن به مسجد را دارد اوّل پاى راست را بگذارد قبل از پاى چپ و بگوید: بسم الله و بالله السّلام علیک أیها النّبى و رحمة الله و برکاته- اللهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد- خدایا درهاى رحمتت را بر ما بگشا و ما را از زمره بپا دارندگان مساجد خودت قرار ده بسیار با عظمت و جلالت است وصف جمال ظهور تو. و هنگامى که نیّت خروج از مسجد داشت، پاى چپ را بر پاى راست مقدّم بدارد و بگوید: اللهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد. خدایا در رحمتت را بروى ما بگشا. (من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 240)
دیگر از آداب آنکه: مناره آنرا بلندتر از سطح مسجد نسازند.
از شیخ طوسى روایت شده است به إسناد خود از علىّ بن جعفر، که گفت: سَألتُ أبا الحَسَنِ علیه السّلام عَنِ الأذانِ فى المَنارَة، أ سُنَّة هُوَ؟ فَقالَ: إنَّما کانَ یُؤَذَّنُ لِلنَّبِىِّ صلّى الله علیه و آله و سلّم فى الأرضِ فَلَم تَکُن یَومَئِذٍ مَنارَة. (وسائل الشّیعة، ج 3، ص 505)
(از موسى بن جعفر علیهما السّلام درباره اذان در مساجد سؤال کردم که آیا مستحب است؟ حضرت فرمود: در زمان رسول خدا براى پیامبر اذان مىگفتند ولى در آن روز مناره وجود نداشت (مؤذّن بر خانههاى اطراف اشراف نداشت)
از امام صادق علیه السلام است که فرمودند:
أنَّ عَلِیًّا علیه السّلام مَرَّ عَلَى مَنارَة طَوِیلَة فَأمَرَ بِهَدمِها و [ثُمَ] قالَ: لا تُرفَعُ المَنارَة إلّا مَعَ سَطحِ المَسجِدِ! (وسائل الشّیعة، ج 3، ص 505)
(روزى أمیرالمؤمنین علیه السّلام به مسجدى عبور کردند که داراى مناره بود دستور دادند آن مناره را خراب کنند و فرمودند: ارتفاع مناره باید به اندازه سقف مسجد باشد.)
و از آداب آنست که: وضوخانه آنرا کنار درب مساجد قرار دهند.
رَسولُ اللهِ صلّى الله علیه و آله و سلّم می فرمایند:
واجْعَلُوا مَطاهِرَکُم عَلَى أبوابِ مَساجِدِکُم. (همان)
(دستشویىها را کنار درب مساجد بسازید.)
دیگر از آداب آنکه: مسجد را جارو کنند، بالأخص در روزهاى پنجشنبه.
در کتاب «من لا یحضره الفقیه» از رسول الله حدیث مىکند:
مَن کَنَسَ المَسجِدَ یَومَ الخَمِیسِ و لَیلَة الجُمُعَة فَأخرَجَ مِنهُ مِنَ التُّرابِ ما یُذَرُّ فى العَینِ غَفَرَ اللهُ تعالى لَهُ. (من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 233)
(کسى که روز پنجشنبه و شب جمعه مسجد را جارو کند و گرد و خاک را که در چشم نماز گزاران مىرود بزداید خداوند گناهان او را مىآمرزد.)
و از آداب مسجد آنست که: کارهاى منافى نماز در مسجد نکنند: خرید و فروش و کارهای صنعتی و قضاوت...
از جمله وصیّتهاى وصیت های رسول خدا به اباذر است که:
اى أباذر، کلام و سخن نیکو و آموزنده صدقه است و هر قدمى که براى نماز برداشته شود صدقه است.
اى أباذر کسى که نداى خداوند را پاسخ دهد و به آبادى و اصلاح مساجد همّت گمارد خداوند پاداش او را بهشت قرار مىدهد. عرض کردم چگونه شخصى مىتواند به عمران و اصلاح مساجد بپردازد؟ حضرت فرمودند: اصلاح و عمران مساجد اینست که صدا را در مساجد بلند نکند و به امور باطل و لهو و لعب نپردازد و خرید و فروش را در مساجد کنار بگذارد و تا مادامى که در مسجد بسر مىبرى از کار لغو و بیهوده بپرهیز و اگر چنین نکردى در روز قیامت خودت را ملامت نما. (وسائل الشّیعة، ج 3، ص 507)
أمیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: در آخر الزّمان افرادى پدیدار مىشوند که داخل مساجد مىشوند و چون حلقه گرد هم قرار مىگیرند. و بجاى ذکر خدا از دنیا و محبّتهاى دنیا و تعلّقات دنیا با هم گفتگو مىکنند شما با ایشان منشینید. خداوند نیازى به حضور آنها ندارد. (همان مصدر، ج 3، ص 493)
آداب باطنى مسجد
اما آداب باطنی مسجد به کثرت مصلّین و توجّه و حضور قلب آنها در مواقع صلاة است.
باید مسجد را فقط براى نماز و دعا قرار داد تا قلب انسان نیز در موقع نماز به حرم حقیقى و مسجد واقعى دوخته شده، و با تمام شراشر وجود، انسان در مقابل ذات احدیّت قیام کند و به مقام فناى واقعى خود برسد، أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَة اللَّهِ یَکْفُرُون آنجا را خدا حرم واقعى قرار داده؛ و تا انسان خود را از کثافات پاکیزه نگرداند در آنجا راه نخواهد یافت بلکه از اطراف آن حرم انسان را مىربایند و مىبرند.
مستحبّ است که انسان هنگام ورود به مسجد کف کفش و نعل خود را ببیند، اگر آلوده است پاک کند سپس داخل مسجد شود. بنابراین باید توجّهى به افق افکار نمود، اگر مضطرب و آلوده است انسان نیز پاک کند و سپس در حرم خلوت خدا وارد شود تا مانند اولیاى خدا تمام شراشر وجودش محوونابود گردد
و از آداب باطنى و تعمیر حقیقى مسجد آنست که: مؤمنین دائماً در آنجا تردّد کنند و آنجا را موضع نماز و تلاوت قرآن قرار دهند.
أمیرالمؤمنین علیه السّلام مىفرمود:
کسى که به مسجد برود به یکى از این موهبتهاى هشتگانه توفیق پیدا مىکند. برادرى ایمانى را که براى دین او نافع خواهد بود ملاقات مىنماید؛ یا به مطلبى علمى که اعتقاد او را راسخ کند خواهد رسید؛ یا کلامى که موجب هدایت و رستگارى او شود خواهد شنید؛ یا به رحمتى که در انتظار اوست دسترسى پیدا مىکند؛ یا کلامى که او را از سقوط و انحطاط نجات بخشد خواهد شنید؛ یا ترک گناهى- چه از روى ترس از خدا یا بخاطر حجب و حیاء از مردم- براى او محقّق خواهد شد.. (تهذیب الأحکام، ج 3، ص 249)
در «من لا یحضره الفقیه» آورده است:
گاهى از اوقات اراده خداوند بر عذاب منطقهاى تعلّق مىگیرد و به هیچ یک از افراد آن منطقه اعتنائى نمىکند در این وقت نگاه مىکند که پیران چگونه براى نماز به سمت مساجد در حرکتند و اطفال به تلاوت و تعلّم قرآن اشتغال دارند، رحمت خود را بجاى عذاب بر آن قوم نازل مىکند و عذاب را به تأخیر مىاندازد. (من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 239)
و راجع به نماز تحیّت مسجد در کتاب «وسائل الشیعة» از مرحوم محمّد بن على الحسین صدوق در «معانى الأخبار» و در «خصال» با إسناد خود روایت مىکند از عُبَید بن عُمَیر از أبىذرّ غفارى، که می گوید:
رسول خدا را در مسجد زیارت کردم درحالیکه نشسته بودند؛ به من فرمودند: اى اباذر! باید مسجد را با خوش آمد گوئى و استقبال نیکو محترم بشمارید. عرض کردم: تحیّت و استقبال نیکو چیست؟ فرمودند: دو رکعت نماز. عرض کردم: اى رسول خدا، شما امر به نماز مىکنید در مسجد مگر نماز چه خصوصیّتى دارد؟ حضرت فرمودند: نماز بهترین دستور الهى است، هر که بخواهد کم و هر که بخواهد زیاد بجاى آورد. عرض کردم: کدام نماز أفضل است؟ فرمود: نمازى که قنوتش طولانى باشد. عرض کردم: کدام صدقه أفضل است؟ فرمودند: عمل کوچکى که در خفاء و پنهانى براى مستمند و نیازمند انجام دهید. عرض کردم: روزه چطور؟ فرمود: حکمى است الزامى از ناحیه پروردگار که داراى پاداش در این دنیا و در آخرت به مراتب بیشتر خواهد بود. (وسائل الشّیعة، ج 3، ص 518)
و دیگر آنکه: مؤمن در مساجدى رود که در آنها مؤمنین و خیّرین شرکت نموده و بناى آنرا بر اساس تقوى کرده باشند؛ مانند مسجد کوفه و مسجد سهله (مسجد بنى ظَفَر)؛ و امّا در مساجد ملعونه نماز نگزارد.
اللهم صل علی محمد و آل محمد