گوهر معرفت
عرفان و اخلاق کاربردی بر مبنای قرآن و عترت

بسم الله الرحمن الرحیم

قلبِ وجود (پیوند شب قدر با امام زمان علیه السلام)

منبع: سلسله مقالات تالیف حجت الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی

به تحقیق یکی از مسائل پر رمز و راز در مجموعه ­ی علوم و معارف الهی، مسئله "شب قدر" است.

همه می دانیم که شب قدر، ظرف نزول قرآن است که خدای متعال در اینباره می فرماید: إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فىِ لَیْلَةِ الْقَدْر.( القدر، 1)

(همانا ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم)

امام صادق علیه السلام در روایتی شب قدر را اینگونه معرفی می فرماید: قَلبُ شَهرِ رَمَضانَ لَیلَةُ القَدرِ. (بحار الأنوار، ج 58، ص 376)
(قلب ماه رمضان، شب قدر است.)
قلب حقیقتی است که حیات و بقاء دیگر اجزاء و اعضاء به اوست هم خودش زنده است و حیات دارد و هم مایه حیات و پویایی دیگران است اصلا منبع حیات است.

براستی شب قدر چه خصوصیتی دارد که قلبِ بهترین ماه از ماه های سال و به عبارت بهتر قلب تمام عالم امکان و وجود است؟ و اصلا مراد از این شب قدر چیست؟

در میان مردم اینطور مشهور است که «شب قدر» ظرف زمان است. بنابر این بیان، شب قدر، به معنای پاره ای از زمان (شب) است که در آن، قرآن از عالم ملکوت به عالم مُلک و ناسوت و همین دنیا نازل شده است .

اما حقیقت مطلب این است که: شب، یک امر اعتباری و مادی است و از طرفی قرآن و حقیقت آن که در شب قدر نازل شده و می شود، یک امر حقیقی و معنوی است. حال سوال این است که آی این امر اعتباری و مادی که چندان شأن و مقداری ندارد، و فقط پاره ای از زمان است، می تواند در برگیرندۀ قرآنی باشد که تمام حقایق و خزائن علوم اولین و آخرین در اوست؟

در روایت است گاهی که یک آیه از قرآن بر قلب پیامبر صلی الله نازل می شد رنگ پیامبر دگرگون می شد و اگر حضرت بر شتری بودند شتر از سنگینی آن می نشست

حال شب قدر که فقط یک شب است، در مقابل پیامبر چه قدری دارد که خدای متعال به پیامبرش می فرماید: وَ مَا أَدْرَئکَ مَا لَیْلَةُ الْقَدْر * لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیرْ مِّنْ أَلْفِ شهَر؟ (القدر، 2 و 3)

(ای پیامبر، چه چیزی تو را آگاه کرد که شب قدر چیست؟ شب قدر، از هزار ماه برتر است)

حق این است که شب قدر، به عنوان بخشی از زمان ظرف و جایگاه قرآن نیست؛ چرا که ظرف زمان، پایین ترین مرحله ظرفیت است؛ پس ظرف قرآن هم باید یک حقیقت ملکوتی و معنوی باشد،! زیرا حقیقت قرآن از سنخ امور مادی نیست تا ظرف و مکانی شبیه به ظروف و مکان های مادی داشته باشد؛ بلکه محل نزول قرآن و ظرف آن، باید از سنخ معنی و امور معنوی و یک امر مجرّد باشد تا قابلیت اتحاد با مظروف خود را داشته باشد و با آن یکی شود.

اما این ظرف و جایگاه معنوی و نورانی و ملکوتی که چنین ظرفیت و تحمل و سعه ای دارد که قرآن را در درون بپذیرد و نگه دارد و قبول کند، نیست مگر قلب نازنین حجّت خدا و انسان کامل و ولیّ خدا، که مظهر تمام اسمای حسنای الهی و آیینه تمام نمای حضرت حق است که در رأس آن وجود بی بدیل خاتم النبیین محمد مصطفی صلی الله علیه و آله و در ختم آن ثقل و قطب عالم امکان امام زمان حضرت حجة بن الحسن العسکری عجل الله تعالی فرجه الشریف است که از این ذوات نورانی به قرآن ناطق یاد می شود.

در روایت است خداوند به رسول اکرم صلّی الله علیه و اله فرمود: سوره قدر را تلاوت کن که این سوره نسبت (شناسنامه) تو و نسبت اهل بیت تو تا روز قیامت است (علل­ الشرایع، ج۲، ص۳۱۶٫)

بنابر این سوره قدر شناسنامه امامت و ولایت است که اسمش در آن ثبت و رسم و حقیقت خارجی اش در وجود اولیای خدا و ائمه اطهار سلام الله علیهم اجمعین متبلور است.

ما در پیاله عکس رخ یار دیده ایم                   ای بی خبر ز لذت شرب مدام ما

امام باقر علیه­ السّلام می­ فرمایند: امیر المومنین علی علیه ­السّلام در حضور امام حسن و امام حسین علیهماالسّلام سوره­ ی قدر را تلاوت کرد. امام حسین علیه­ السّلام خطاب به پدر عرض کرد: ای پدر! این سوره را با حلاوت مخصوصی تلاوت می­ فرمایید. حضرت فرمودند: فرزندم! زمانی که سوره­ ی قدر نازل شد، جدت رسول خدا صلّی الله علیه و آله کسی را دنبال من فرستاد؛ سپس این سوره را برای من تلاوت کرد و با دست بر کتف راست من زد و فرمود: ای برادر و وصی من! ای کسی که پس از من ولیّ این امت هستی! این سوره پس از من، از آنِ تو و پس از تو، از آنِ دو فرزندانت حسن و حسین است. از برای آن نوری است که در قلب تو و اوصیای تو تا مطلع فجر قائم آل محمد صلّی الله علیه و آله ساطع است. (تفسیر برهان، ج۴، ص۴۸۷٫)

در روایتی دیگر صادق آل محمد صلی الله علیه و آله می‌فرماید: مَن عَرَفَ فاطِمَةَ حَقَّ مَعرِفَتِها فَقَد أدرَکَ لَیلَةَ القَدرِ. (بحار الأنوار، ج 43، ص 65)
(هر که به مقام حضرت فاطمه سلام الله علیها، آن گونه که سزاوار است، معرفت پیدا کند و آن را ادراک نماید، بی‏تردید شب قدر را ادارک کرده است.)

از امام صادق علیه السلام است که: أَنَّهُ قَالَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ «اللَّیْلَةُ» فَاطِمَةُ وَ «الْقَدْرُ» اللَّهُ فَمَنْ عَرَفَ فَاطِمَةَ حَقَّ مَعْرِفَتِهَا فَقَدْ أَدْرَکَ لَیْلَةَ الْقَدْر.(بحارالأنوار، ج43، ص65٫)

(مراد از لیلة، فاطمه و مراد از قدر، الله است. پس هرکس به درستی فاطمه را شناخت، شب قدر را ادراک کرده است)

و روایات در این باب زیاد است که از "قدر" تعبیر به خدا و از وجود حضرت زهرا سلام الله علیها به "شب" تعبیر گردیده که در نهایت بیان شده است که مراد از "شب قدر" حضرت زهرا علیها السلام است. که از همین جا بدست می آید که حضرت هم قلب و سرّ و اصل عالم امکان هستند و متحد با پیامبر و امیر المومنین علیهم السلام اند.

مگرد گرد این و آن و یکدل شو                     یکی شناس و یکی دان گرت اله یکیست

مکن تردد ضایع ببارگاه ملکوت                    نظر غلط مکن ای دل که بارگاه یکیست

پس ثابت شد که شب قدر و ظرف قرآن، قلب امام معصوم علیه السلام است که از او تعبیر به مقام ولایت کلیه الهیه آورده می شود که تمام حیات و وجود و بقاء عالم امکان به او بستگی دارد و روشن شد چرا امام صادق علیه السلام از شب قدر تعبیر به قلب آوردند.

و این حقیقت معنای این روایت است که می فرماید: لَولا الحُجّة لَساخَتِ الأرضُ بِأهلِها (دلائل الإمامة، ص 231)

(اگر امام و حجّت نباشد، زمین مردم روى خود را در کام خود فرو میبرد.)

سلیم بن قیس مى‏گوید: هنگامى که عثمان ابوذر را به ربذه تبعید کرده بود در آنجا نزد ابوذر حاضر شدم. او به امیر المؤمنین علیه السّلام در مورد خانواده و اموالش وصیّت کرد. کسى به ابوذر گفت: کاش به امیر المؤمنین عثمان وصیّت کرده بودى!! ابوذر گفت: من به امیر المؤمنین حقیقى وصیّت کرده‏ام. امیر المؤمنین على بن ابى طالب علیه السّلام که در زمان پیامبر صلى اللَّه علیه و آله و به دستور او بعنوان «امیر المؤمنین» بر او سلام کردیم.

آن حضرت فرمود: به برادرم و وزیرم و وارثم و خلیفه‏ام در امّتم و صاحب اختیار هر مؤمنى بعد از من بعنوان «امیر المؤمنین» سلام کنید، چرا که اوست باعث قوام زمین که بخاطر آن آرام گرفته است، و اگر او را از دست بدهید زمین و آنچه روى آن است به چشمتان زشت مى‏آید (أسرار آل محمد علیهم السلام،  ترجمه کتاب سلیم، ص394)

ای مدعی برو که مرا با تو کار نیست             احباب حاضرند و به اغیار چه حاجت است

سیدنا الاستاد مرحوم علامه طهرانی رحمة الله علیه می فرمودند: اگر امام نباشد، نه تنها انسان بلکه حیوان و جنّ و ملائکه و زمین و زمان عدمند؛ نه اینکه خاکسترند، چون خاکستر هم موجودى است و قوامش به وجه الله است، بلکه عدم محضند.

نه در اختر حرکت بود نه در قطب سکون                    گر نبودی به زمین خاک نشینانی چند

اینجاست که تمام زمین و آسمان محتاج امام زمان علیه السلام اند و در شب قدر برای حیات و جان گرفتن خدمت حضرت می رسند و آنقدر فرشته در شب قدر بر زمین می آید که زمین تنگ می شود و حضور ملائکه و نزول آنان آثاری دارد. افرادی که بر اثر مجاهده نفس و صبر و تحمل بر مصائب و ابتلائات و تحفظ بر حدود الهی و مراقبه و عبادت صفا و صدق و خلوصی پیدا کرده اند و دارای بصیرت باطن شده اند این نزول و حضور نورانی ملائکه را مشاهده می کنند و از آثار آن بهره ولذت می برند.

نزول ملائکه در شب قدر به محضر امام زمان علیه السلام به روشنی از این آیه که می فرماید: تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ. (القدر : 4) استفاده می شود چرا که در ادبیات عرب آنجا که یک عمل دوام و همیشگی داشته باشد از فعل مضارع استفاده می شود؛ همانطور که در این آیه آمده فعل نزول ملائکه و حضرت روح که اشرف از تمام فرشتگان است به صورت مضارع آمده در حالیکه اگر این نزول فقط منحصر بر قلب پیامبر بود باید به صورت ماضی می آمد حال سوال از اهل تسنن این است که ملائکه و حضرت روح در شب قدر بر چه کسی نازل می شوند؟  

علی بن ابراهیم قمی در تفسیری درباره نزول فرشتگان و روح، در شب قدر می‌گوید: فرشتگان و روح القدس، در شب قدر، بر امام زمان علیه السلام نازل می‌شوند و آنچه را از مقدرات سالانه بشر، نوشته‌اند، به او تقدیم می‌دارند.

از حضرت امام باقر علیه السلام نقل است، که وقتی از حضرتش پرسیدند: آیا شما می‌دانید که لیلة القدر کدام شب است؟ حضرت فرمودند: چگونه ندانیم، و حال آن‌که در شب قدر فرشتگان بر گِرد ما طواف می‌کنند. (حارالانوار، ج 97، ص 14)

به طور کلی حال و وضعیت اولیای خدا در این شب های با دیگران بسیار متفاوت است و از یک بهجت و نشاط خاصی همراه با سبکی در روح برخوردارند حتی انابه و گریه ایشان با دیگران فرق دارد

خنده و گریه عشاق ز جایی دگر است             می‌سرایم به شب و وقت سحر می‌مویم

محمد بن مسلم از صحابی خاص امام باقر و امام صادق علیهما السلام می گوید سَأَلْتُهُ عَنْ عَلَامَةِ لَیْلَةِ الْقَدْرِ فَقَالَ عَلَامَتُهَا أَنْ‏ یَطِیبَ‏ رِیحُهَا وَ إِنْ کَانَتْ فِی بَرْدٍ دَفِئَتْ وَ إِنْ کَانَتْ فِی حَرٍّ بَرَدَتْ فَطَابَتْ...  

(از علامت لیلهٔ القدر سوال کردم حضرت فرمودند علامه شب قدر این است که بوی خوشی از آن پخش می‏شود، اگر در این شب در فصل سرما باشد آن بوی خوش گرم و ملایم است، و اگر در گرما باشد خنک و معتدل و نیکوست ( وسائل الشیعه، ج 7 صفحه 256)
حضرت علامه طباطبائی رحمة الله علیه می فرمایند: روایات در معنی و خصایص و فضایل شب قدر بسیار است، در بعضی از آن روایات علامت هایی برای شب قدر ذکر کرده از قبیل اینکه شب قدر، صبح آن شب آفتاب بدون شعاع طلوع می‏کند و هوای آن روز معتدل است. (المیزان، ج 40، ص 332)

همه شب در این امیدم که نسیم صبحگاهی                    به پیام آشنایان بنوازد آشنایی

بر این اساس و با توجه به آنچه ذکر شد بهترین عمل در شب قدر مخصوصا شب بیست و سوم که از مهمترین و با فضیلت ترین لیالی قدر است توجّه به ساحت ولی عصر امام زمان علیه السلام است بطوریکه در چنین شبی باید انسان خود را در دریای ولایت آن حضرت غرق کند و همه چیزش را در آن از دست بدهد و قرآن و سایر اعمال از اذکار و دعاها وسیله ای برای تقرب به حقیقت و ملکوت آن حضرت هستند.

لذا شب های قدر خصوصا شب بیست و سوم، شبِ امام زمان علیه السلام است و بیشترین دعاها در این شب بر محور آن حضرت است.

تویی آن گوهر پاکیزه که در عالم قدس             ذکر خیر تو بود حاصل تسبیح ملک

محمّد بن عیسى به سند خود از امامان ‏صالح علیهم السّلام روایت کرده که فرمودند: در شب بیست ‏و سوم از ماه رمضان این دعا را در حال سجود و قیام و قعود و بر هر حالى که هستى به دفعات بخوان، و بگو: اَللهمَّ کُن لولیّکَ الحُجةِ بنِ الحَسَنِ صَلَواتُکَ عَلَیهِ و عَلی ابائهِ فی هذهِ السّاعةِ، و فی کُلّ ساعَة وَلیّا و حافظا وقائِداً وَ ناصِراً وَ دَلیلاً وَ عَیناً حَتّی تُسکِنَهُ اَرضَکَ طَوعاً و تُمَتّعَهُ فیها طَویلًا.

اللهم صل علی محمد و آل محمد و عجل فرجهم