یکى از مباحث مطرح شده در ادیان الهى خصوصا دین مبین اسلام بحث پر دامنه و مورد تأمل شیطان مى باشد. در این مقاله طى چندین اصل مجموع نظرات مرحوم علامه از خلال آثار ایشان پیرامون حقیقت و ماهیت شیطان از منظر اسلام بدست آمده تا مخاطب را با افکار عالى این عارف و حکیم گرانقدر در این مسأله آشنا سازد. در ادامه قسمت ششم از این مقاله تقدیم می گردد.
بسم الله الرحمن الرحیم
اصل هشتم: خلقت شیطان بر اساس مصلحت الهی
در اصل قبل دانسته شد که در منطق اسلام شیطان هم یکى از مخلوقات خداوند بوده و از دایره حکومت الهى هرگز و هرگز توان و یارای خروج ندارد .
مرحوم علامه طهرانى رحمة الله علیه بر این نکته تأکید دارند که هر چند شیطان موجود پلیدی است و حقیقةً معصیت خداوند متعال را نموده اما خلقت او نیز مانند خلقت سایر موجودات عالم خالى از مصلحت نبوده و اساساً محال است خداوند حکیم کاری خالى یا خلاف مصلحت انجام دهد.
شیطان موجودی در برابر خداوند نبوده است تا بخواهد نظم و ساختار تدبیر الهى را در عالم برهم زند؛ بلکه مخلوقی از مخلوقات خداوند است و مانند تمام مخلوقات عالم نقشى را در جهان خلقت ایفا مى نماید که این نقش نیز چیزی جز اغواء مکلّفین بر اساس سنت امتحان با حفظ مختار بودن آنان در راه رسیدن به قلّه های عبودیت و بندگى نمى باشد که اگر غیر از این باشد کمالی متصوّر نیست. مرحوم علامه طهرانى در اینباره مى فرمایند:
«خداوند شیطان را آفرید و او را داراى خصیصه کبر و استکبار نمود، و نفوس بشرى به واسطه انقیاد و متابعت از او اختیاراً داراى این خصیصه شدند، و در نتیجه خود را بزرگ دیدند، و این بزرگ نگرى مبدأ تمام خیالات فاسده و آراء و افکار باطله و کردار نکوهیده و بالاخره عقائد و ملکات خبیثه و سیّئه گردید، و موجب فاصله افتادن بین آنان و بین حقّ شد، و این سیر انحرافى تشریعى بر خلاف سنّت تکوین و متن واقع گشت.
البتّه اصل خلقت شیطان از روى مصلحت بود، و گرنه خدا نمىآفرید. و اینک هم شیطان یک مأمور خداست که حکم بازرس دارد، و نمى گذارد اشخاص آلوده و مبتلا به غلّ و غشّ عالم طبیعت و نفوس امّاره، در حرم خداوند قدم گذارند. بازرسى می کند، و تفتیش صحیح به عمل مى آورد؛ آنان که پاک هستند طبق آیه کریمه قالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ* إِلَّا عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ (آیه 82 و 83، از سوره ص)، شیطان را بدانها دسترسى نیست، و آنان که بر خدا پیشى میگیرند و از استکبار و تکبّر بهره کافى دارند، و صفات عُلیا و أسماء حُسناى خدا را دزدیده و به خود نسبت می دهند، جلوى آنها را می گیرد و نمى گذارد در حرم خداوندى که جاى خلوص است وارد شوند.
اگر شیطان نبود، عالم نزول و طبع و این دنیاى پر غوغا نبود. زیرا شیطان سبب نزول و هبوط آدم بدین عالم شد؛ قبل از آن همه در بهشت بودند، ولى بهشت عالم ذَرّ که فقط بهشت استعداد و قابلیّت بود و انسان همانند فرشتگان و حوریان قابل ترقّى و تکامل نبود. شیطان موجب نزول آدم در این عالم و حرکت و مجاهده و جستجوى حقّ و تدارک ما فات شد، و بالاخره انسان از أسفل السّافلین با قدم مجاهده با اراده پروردگار حىّ قَیّوم به أعلى عِلّیّین رسید. انسان از ملائکه هم اشرف شد، و این همه فضائل و درجات کسب نمود.
اینها همه در اثر خلقت شیطان است، و فوائد آفرینش او؛ گرچه او چون خودش حجاب است و پیوسته منفور و ملعون- زیرا لازمه چنین حجابى که پیوسته موجب بُعد و دورى شود چنین است- و لیکن اصل مصلحت آفرینش شیطان را از نظر نباید دور داشت، و شیطان را موجودى مستقلّ و جدا از حکومت حضرت حق دانست، و او را در کارهاى خود فعّالٌ لِما یشآء پنداشت؛ که این توهّم عین شرک است، و ضعف دستگاه حضرت ربوبى را میرساند.
انسان را خداوند با اراده و اختیار آفرید، و لازمه این اختیار بدین صورت و کیفیّت که بتواند انتخاب کارهاى خوب و یا کارهاى بد را کند، تسلّط شیطان و اغواى او به وسیله دعوت و ترغیب به زشتی هاست، تا آنکه انسان مجاهد و استوار شناخته شود و به مقام کمال و فعلیّت برسد، و انسان هوسباز و هوسران نیز شناخته شود؛ و لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیى مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ. وگرنه خوب و بد و نیکى و زشتى از هم جدا نبودند، و همه می خواستند خود را جا زنند و در مقام و شکل اولیاى خدا بر مسند قرب قرار گیرند.» (معادشناسى، ج۱۰، ص 235 و ۲۳۶ )
ادامه دارد...