گوهر معرفت
عرفان و اخلاق کاربردی بر مبنای قرآن و عترت

یکى از مباحث مطرح شده در ادیان الهى خصوصا دین مبین اسلام بحث پر دامنه و مورد تأمل شیطان میباشد. در این مقاله طىّ چندین اصل مجموع نظرات مرحوم علّامه از خلال آثار ایشان پیرامون حقیقت و ماهیّت شیطان از منظر اسلام بدست آمده تا مخاطب را با افکار عالى این عارف و حکیم گرانقدر در این مسأله آشنا سازد.

أعوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیم بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحیم وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى سَیِّدِنا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبینَ الطّاهِرینَ وَ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى أعْدائِهِمْ أجْمَعینَ مِنَ الآنَ إلَى قِیامِ یَوْمِ الدّینِ  وَ لا حَوْ لَ وَ لا قُوَّةَ إلّا بِاللَّهِ الْعَلیِّ الْعَظیم

«شیطان» از منظر مرحوم علامه آیۀ الله حسینی طهرانی قدّس الله نفسَه الزکیّۀ 

منبع: کانال تلگرامی عرفان و حکمت از منظر قرآن و عترت

مقدمه

بى شک مجموعه تالیفات مرحوم علامه آیۀ الله حاج سید محّمدحسین حسینى طهرانى  موسوم به دوره علوم و معارف اسلام را می توان یک دوره جامع اسلام شناسى بر مبنای بینش عرفان اصیل شیعى و روش حکمت متعالیه و بسط دستاوردهای قرآنى مفسر عظیم الشأن قرآن کریم مرحوم علامه طباطبایى و نوآوری های دلچسب و بکر مؤلف فقید آن دانست. در این مجموعه آثار  که با هدف نشر مبانى اصیل تشیّع برای عموم اقشار جامعه  اعمّ  از متخصّص  و غیر آن تألیف شده است عمدۀ معارف قرآن و عترت مورد واکاوی و تحلیل عمیق قرار گرفته و مخاطب را با منظومه معارف ثقلین به خوبى آشنا مى سازد.

یکى از مباحث مطرح شده در ادیان الهى  خصوصا دین مبین اسلام  بحث پر دامنه و مورد تأمل شیطان مى باشد. قرآن کریم بر اساس نگرش تماماً توحیدی خود  شیطان را به گونۀ ای برای انسان مسلمان ترسیم مى کند که رنگ و بویى کاملا متفاوت از ترسیم مادّی گرایانه (ماتریالیستى) و ثنوی و مشرکانه آن دارد. در این مقاله طى چندین اصل  مجموع نظرات مرحوم علامه آیۀ الله حسینى طهرانى از خلال آثار ایشان پیرامون حقیقت و ماهیت شیطان از منظر اسلام  بدست آمده و مخاطب را با افکار عالى این عارف و حکیم گرانقدر در این مسأله آشنا سازد.

اصل اوّل: شیاطین موجوداتی حقیقی اند

یکى از حقایق غیر قابل انکار قرآن کریم و معارف اهل بیت علیهم السلام  اصل وجود فرشتگان و شیاطین در عالم خلقت است. قرآن کریم بارها و بارها پیرامون حقیقت داشتن اینگونه موجودات سخن گفته و آثاری را به هر یک از ایشان نسبت داده است. تأثیر برخی از جریان مادیّ گرایى علمى و پزیتویسم که عمدتا ریشه در تحولاّت فکری اروپا در عهد رُنسانس دارد  شماری از دانشمندان و متفکران اسلامى را برآن داشت تا بدنبال حسىّ سازی آموزه های قرآن کریم رفته و جنبه های غیبى و غیر مادّی قرآن و معارف اسلامى را تا حدّ زیادی مادّی سازند.

مرحوم علامه طهرانى در قامت یک مفسّر سیراب شده از آموزه های ناب عرفان اسلامى و اندیشه های راقى علامه طباطبایى نه تنها از وجود جنیّان و ملایکه در عالم تفسیری، وجودی حسیّ و مادّی ارایه نمى دهند  بلکه به شدت در راستای عینی و حقیقى بودن بیان قرآن کریم در توصیف این موجودات قلم زده و با تفسیر افراطى در حسىّ سازی آیات قرآن کریم مخالفت ورزیده اند.

ایشان بعد از تثبیت این نکته، در جای جای آثار خود بیان می دارند که ابلیس از جنیّان بوده و یکى از اشخاص آنان به شمار مى آید در مطلبى تحت عنوان تفسیرهای غلیط از جنّ  و موجودات ملکوتیّه مى فرمایند:

«بعضى از افرادی که خیال میکنند تمام مُلک و ملکیوت را تفحّص  و گردش کرده و در تحت تکفّل علوم مادّی خود گرفته اند و در لابراتوار شیمیائى و فیزیکى خود تجزیه و تحلیل نموده اند میگویند: جنّ همان میکروب است  چرکِ زیرِ ناخن میکروب است خاکروبه محلّ اجتماع میکروبهاست دسته کوزه بواسطه اینکه محلّ گرفتن کوزه با دست است محلّ اجتماع چرک و بالنّتیجه میکروب است  کثافاتى که در مَزابل و گلخن های حمّام موجود است محلّ اجتماع میکروب است که در لسان این روایات به جنّ تعبیر شده است. اینها تفسیرهاى غلطى است که از نزد خود مى ‏کنند، اینها میکرب‏ نیست‏، و میکروب یک پدیده مادّى است. و آن موجودى که داراى فهم و شعور است و شیطنت دارد و بدجنس‏ است و با موجودات فاسده این عالم چون چرک و میکروب انس میگیرد و ربط برقرار میکند و در جاى متعفّن میرود و به لباس سیاه علاقمند است؛ جنّ است.

و لذا کراهت شدید دارد که انسان لباس سیاه در بر کند. لباس سیاه لباس اهل جهنّم است و مستحبّ است که انسان لباس سفید بپوشد، لباس سفید لباس فرشتگان است.

جنّ- که موجودى داراى شعور و فهم است مانند انسان، منتهى از انسان بسیار ضعیف‏ تر؛ چون خلقت او از دُخان است یعنى از گازها و دودها و بخارها، و لذا به چشم افراد معمولى دیده نمى‏شود- از داخل شدن در جاهاى گناه و شرب خمر و زنا و قمار و نمیمه و سخن چینى و جاى کثیف و متعفّن مسرور میشود، به زنهائى که بدون مقنعه باشند گرچه در منزل، جنّ علاقه دارد؛ البتّه اصناف کفّارِ از جنّ.

چون جنّ نیز مانند انسان، مسلمان و کافر است، و سوره‏اى در قرآن مجید به نام سوره جنّ وارد است که بعضى از حالات آنانرا بیان میکند.

بارى، فرشتگان از زنهاى محجّبه مشعوف میشوند، و از زنهاى مقنعه دار مسرور میگردند و به منازلى که چنین زنهائى باشند وارد میشوند و جنّیان از چنین خانه ‏ها بیرون می روند. (معادشناسى ج 3 ص ۱۳۶و۱۳۷)

ایشان در مقامى دیگر و بعد از ذکر چندین آیۀ از قرآن کریم در توصیف جنیّان مى فرمایند:

« هرکس مختصر دقّتى در این آیات نماید، در مى ‏یابد که جنّیان‏ همدوش‏ با انسان‏ آفریده‏ شده ‏اند، و در تکلیف و مؤاخذه و اختیار و اراده و ثواب و عقاب و رهسپار شدن به سوى بهشت و یا فرو افتادن در دوزخ على ‏السّویّه هستند. البتّه وجودشان از انسان ضعیف‏ تر است؛ همان‏ طورکه افراد خود انسان هم در قوّت و ضعف تفاوت دارند. و چون انسان از جنّ قوى ‏تر است لهذا پیامبر جنّیان از انسان است، و آنها از میان خود پیغمبرى ندارند. و آیه ‏اى که ذکر شد: أَ لَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ‏ «آیا به سوى شما پیامبرانى از خود شما نیامدند؟» یعنى: از جنس مادّه و طبیعت، در برابر فرشتگان که موجوداتى ملکوتى هستند. بنابراین پیامبران هم، چون از جنس بشرند، و بشر هم با جنّیان از جنس واحد یعنى از مادّه و طبیعت‏اند، صحیح است که گفته شود: پیامبران از جنس جنّیان مى‏باشند.

حضرت علّامه طباطبائى قدّس الله نفسه الزّکیّة فرمودند: اتّفاقا در این باره از خود جنّیان هم سؤال شده که: آیا پیغمبر شما از جنس خود شماست؟! در پاسخ گفته ‏اند: پیامبران ما انسانند و اینک ما به رسالت حضرت ختمى مرتبت ایمان آورده ‏ایم، و او را آخرین پیامبر مى ‏دانیم.

با وجود این مطالب، و این آیات واضحات، آیا مضحک نیست که کسى بگوید: جنّ در قرآن به معناى میکرب است، یا بعضى از انواع آن، میکرب‏ ها هستند؛ چون میکرب موجود زنده و ریز و ذرّه ‏بینى است که از دیدگان مخفى است؟! آیا میکرب ‏ها را خدا محشور مى‏ فرماید و مورد عذاب و مؤاخذه قرار مى‏ گیرند؟ آیا آنها هستند که با انسان‏ ها و در ردیف آنها در جهنّم ریخته مى ‏شوند؟ آیا میکرب ‏ها هستند که در مکّه به حضور رسول الله رسیده و ایمان آوردند، و گفتارشان را خدا در قرآن حکایت فرمود؛ و محلّ نزولشان در مکّه اینک معیّن است، و به نام مسجد الجنّ- قریب مسجد الحرام در شارع مسجد الحرام- نامیده شده است و مستحبّ است حاجیان در آن مسجد بروند و دو رکعت نماز گزارند؟!...

این افرادى که تفسیر مى‏ نویسند و به منطق قرآن آشنائى ندارند، و مى ‏خواهند طبق علوم و مدرکات خودشان قرآن را پیاده کنند، سر از این مطالب در مى ‏آورند که میکرب را شیطان مى ‏گویند، و قصص قرآن را تمثیل و در حقیقت خیال‏ بافى و افسانه ارائه مى ‏دهند؛ و حاشا من کلامه العالى که خودش فرمود: إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ* وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ‏ که تا این حدّ به مطالب کوتاه و تخیّلات وهمیّه سقوط کند.» (نور ملکوت قرآن  ج ۲  ص ۳۷۱ تا ۳۷۳)