گوهر معرفت
عرفان و اخلاق کاربردی بر مبنای قرآن و عترت

بسم الله الرحمن الرحیم

شب های شیدایی (فضیلت دهۀ آخر ماه رمضان همراه با توصیه های سلوکی)

خدای متعال خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: قُمِ اللَّیْلَ إِلاَّ قَلیلاً. (المزمل : 2 )

(شب را به عبادت و تهجد بیدار باش مگر اندکی را برای استراحت قرار بده)

تهجُّد و بیداری شب، شرح روی لیلی است.

گفت شرح روی لیلی می دهم            خاطر خود را تسلّی می دهم

بعض از بزرگان می فرمودند: مراد از این "لیلی" که در لسان عرفا و شعراء است، "لیل" به معنای شب و "یاء" نسبت به معنای من است پس لیلی، یعنی شبِ من، که مراد همان شب عاشقان و مناجات و خلوت با خداست.

برقی از منزل لیلی بدرخشید سحر                 وه که با خرمن مجنون دل افکار چه کرد

یکی از دستورات اکید اولیای الهی و عرفای بالله، شب زنده داری و إحیاء در دهۀ آخر ماه مبارک رمضان است که در اصل، سیره و روش پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار سلام الله علیهم اجمعین بر همین بوده است.

ای خواجه چه جویی ز شب قدر نشانی             هر شب شب قدر است اگر قدر بدانی

در حالات پیامبر صلی الله علیه و آله در دهه آخر ماه رمضان نقل شده است که: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا کَانَ الْعَشْرُ الْأَوَاخِرُ اعْتَکَفَ فِی الْمَسْجِدِ وَ ضُرِبَتْ لَهُ قُبَّةٌ مِنْ شَعْرٍ وَ شَمَّرَ الْمِئْزَرَ وَ طَوَى فِرَاشَه‏.( وسائل الشیعه، ج 10، ابواب الاعتکاف، باب 1، ح 1.)

سیره رسول خدا صلى الله علیه وآله همواره این بود: هنگامى که دهه آخر ماه مبارک رمضان فرا مى رسید در مسجدالنّبى معتکف مى شد. براى حضرتش سایبانى نصب مى کردند (زیرا در آن زمان هنوز مسجد سقف نداشت) و آستین همّت را بالا مى زد و دامن به کمر مى بست، و رختخواب خویش را جمع مى کرد.

امیر مئومنان علی علیه السلام می فرماید: شب قدر را در دهۀ آخر ماه رمضان بجوئید، زیرا هر وقت دهۀ آخر ماه رمضان فرا می رسید، پیامبر صلی الله علیه و آله، دیگر بستری را نمی گستراند و کمر همّت برای عبادت  محکم می نمود و چون شب بیست و سوم فرا می رسید، خانواده اش را بیدار می کرد و هرگاه خوابشان می گرفت، به صورتشان آب می پاشید.

 و زهرا سلام الله علیها در این شب ها نمی گذاشت هیچ یک از افراد خانواده اش به خواب روند و آنان را با خوردن غذای کمتر برای این شب زنده داری، آماده می ساخت. (بحار الانوار  ج ، 97 ص 81)

مرحوم آیة الله بهجت رضوان الله تعالی علیه می فرمودند: فاطمه زهرا سلام الله علیها در دهۀ آخر ماه رمضان، بچه ها را سر شب می خوابانید تا برای شب زنده داری آماده باشند.

سیدنا الاستاد علامه طهرانی رحمة الله علیه بر إحیاء تمام ده شب آخر ماه رمضان تاکید داشتند، مخصوصا بر خواندن دعاهای بسیار پر مغز و پر محتوایی که در شب های دهه آخر این ماه وارد است که بعضی از این دعاها مشترک و بعضی به صورت اختصاصی برای هر یک از این ده شب وارد شده است.

میفرمودند:  در دهه آخر ماه مبارک رمضان اگر هر شب را نمیتوانید بیدار باشید یک شب به میان بیدار باشید.

 میهمانی ها و سفره ها، هر چه وقت به آخر می رسد، مطاع سفره کم و مقدار آن کمرنگ تر می شود. اما این را بدانید که هر چه ضیافت الهی در ماه مبارک رمضان به آخرش رسد، مطاع آن بیشتر و قدر و قیمت آن گرانتر و سفرۀ آن، رنگین تر می باشد و خدای متعال از اولیائش به طور خاص پذیرایی می کند؛ چون بر خلاف سایر ضیافت ها که معده پر تر شده و سنگینی می کند، اینجا سعه و ظریفیت و نورانیت مومن بالاتر رفته و طلبش برای کسب انوار عالم ملکوت بیشتر و رقیقتر گشته است. لذاست که هر چه به آخر این ماه نزدیک می شویم، دعاها عالیتر و راقیتر و توحیدی تر است. بنابراین طلب در حدّ نهایت است، تا آنجا که در دعای قنوت نماز عید فطر می گوییم: خدایا تا آنجا سعه و ظریفیت و آمادگی و نورانیت پیدا کرده ام که از تو می خواهم تمام آنچه را که نصیب پیامبر و اهلش سلام الله علیهم اجمعین کرده ای، به من نیز عنایت بفرمایی.

نذر کردم گر از این غم به درآیم روزی                        تا در میکده شادان و غزل خوان بروم

حضرت علامه طهرانی رحمة الله علیه می فرمودند: از دعاهای آخر ماه رمضان که مضامینی بسیار لطیف و توحیدی دارد می توان پی به عظمت این شب ها برد؛ می فرمودند: دهه سوّم افضل اوقات ماه رمضان است و انسان مؤمن صائم بواسطه تقرّب به خدا و دعا و مناجات و قرائت قرآن و غیرها روحش صفا پیدا کرده است، اینک قابل استفاضه از فیوضات غیبیّه الهیّه شده و لیاقت پیدا کرده است که از خدایش بخواهد که جمیع حجاب ها را از او رفع بنماید، و او را به مقام توحید کامل برساند، و ذات أقدسش در قلب وى متجلّى گردد. لذا می فرمودند: أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّىَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ ءَالِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تَجْعَلَ اسْمِى فِى هَذِهِ اللَیْلَةِ فِى السُّعَدَآءِ، وَ رُوحِى مَعَ الشُّهَدَاءِ، وَ إحْسَانِى فِى عِلِّیِّینَ، وَ إسَاءَتِى مَغْفُورَةً؛ وَ أَنْ تَهَبَ لِى یَقِینًا تُبَاشِرُ بِهِ قَلْبِى، وَ إیمَانًا یُذْهِبُ الشَّکَّ عَنِّى، وَ تُرْضِیَنِى بِمَا قَسَمْتَ لِى! در تمام ده شب آخر رمضان وارد شده است که مضمون آن اینست: ای خدا، من از تو تقاضامندم اینکه درودت را بر محمّد و آل محمّد بفرستى، و نام مرا در این شب در زمره سُعَداء، و روح مرا در جمله شهداء قرار دهى، و نیکوئى و احسان مرا در مکانى رفیع بپذیرى، و گناه و سیّئه مرا در مورد غفرانت بگذارى، و به من یقینى را عنایت کنى که با آن خودت در دل من و اندیشه من مباشرت داشته باشى، و به من ایمانى را مرحمت فرمائى که با آن شکّ و ریب از من زدوده گردد، و مرا به آنچه سهمیّه من از رزق و روزى و مقدّرات معیّن نموده‏اى راضى و خرسند کنى!

مرحوم حداد رحمة الله علیه می فرمودند: این عبارت «إیمانًا تُباشِرُ بِهِ قَلْبى» که در آخر مناجات توحیدی ابو حمزه ثمالی آمده و در تمام دعاهای ده شب آخر رمضان هم تکرار شده است آیا معنى ‏اى غیر از توحید میتواند داشته باشد؟ (روح مجرد)

علامه طباطبایی رضوان الله تعالی علیه می فرمودند: من هیچگاه یادم نمی آید که شب های ماه رمضان را خوابیده باشم

اهمّ اعمال و دستورات سلوکی در شب های دهۀ آخر ماه رمضان از این قرار است:

اول: غسل کردن، که در تمام شب های دهۀ آخر ماه رمضان وارد است. (وقت آن از غروب آفتاب تا اذان صبح است)

روایت شده که حضرت رسول صلى الله علیه و آله در هر شب این دهه، غسل می کرد. (مفاتیح الجنان)

دوم: بیدار بودن و إحیا داشتن و حتی قرآن به سر گرفتن مطابق شب های قدر.

مرحوم آقای بهجت رحمة الله علیه می فرمودند: بعضی از اعمال و دستورات که در اوقات مشخص و معینی وارد شده، مثل قرآن سر گرفتن، محدود به آن وقت نیستند و می شود آنها را در اوقات دیگر هم انجام داد و قرآ سر گرفتن، فقط مخصوص شب های قدر نیست و به این عمل در شب های دیگر مخصوصا دهه آخر توصیه می کردند. و از این قبیل است خواندن دعای ابو حمزه ثمالی در غیر از ماه مبارک رمضان که سیدنا الاستاد علامه طهرانی بر آن تاکید داشتند.

سوم : قرائت قرآن در این شب ها بسیار سفارش شده است و خوب است جزء خوانی در سحرها باشد حداقل بخشی از آن.

مرحوم قاضی رضوان الله تعالی علیه می فرمودند: قرآئت قرآن در دل شب برای مومن، حکم شراب طهور را دارد و می فرمودند: قرآن را با صوت حزین بخوانید که این توصیه، مورد تاکید روایات هم هست.

چهارم: صدقه و انفاق که در طول ماه رمضان مخصوصا در شب های قدر و دهه آخر بسیار مورد تاکید است که حق صدقه و انفاق و هدیه اولا برای اول شخص عالم امکان امام زمان علیه السلام است. 

مرحوم ملا محمد مهدی نراقی رحمة الله علیه، یکی از بهترین اعمال در ماه مبارک رمضان مخصوصا شب های قدر را، انفاق در راه خدا می دانند و می فرمایند: پیغمبر خدا صلّى اللّه علیه و آله جوادترین خلق بود. و در ماه رمضان مثل باد تند بود که هیچ چیز را نگاه نمى‏داشت. (جامع السعادات، ج 2، ص 128)

پنجم : کسب علم و همنشینی با اهل علم در این شب ها ممدوح است.

طبق آنچه در روایات آمده است یکی از بهترین اعمال در این شب ها و مخصوصا شب های قدر، تحصیل علم است؛ شیخ صدوق می گوید: مَن أَحیَی هَاتَینِ الّیلَتَین بِمُذَاکِرَةِ العِلمِ، فَهُوَ أفضَلٌ. کسی که این دو شب را با مذاکره علم إحیا بدارد، بهترین عمل را انجام داده است. (أمالی الصدوق، ص649)

و خوب است که بعض اوقات این شب ها، به مطالعه کتاب های معرفتی و اخلاقی و مناقب اهل بیت و سیره، پرداخته شود

ششم: دعای، أَعُوذُ بِجَلالِ وَجْهِکَ الْکَرِیمِ‏ أَنْ یَنْقَضِیَ عَنِّی شَهْرُ رَمَضَانَ أَوْ یَطْلُعَ الْفَجْرُ مِنْ لَیْلَتِی هَذِهِ وَ لَکَ قِبَلِی ذَنْبٌ أَوْ تَبِعَةٌ تُعَذِّبُنِی عَلَیْهِ.

این دعا را شیخ کلینى در کتاب کافى از امام صادق علیه السّلام روایت کرده، که مستحب است در دهه آخر ماه رمضان در هر شب خوانده شود.

هفتم: دعای، اللَّهُمَّ أَدِّ عَنَّا حَقَّ مَا مَضَى‏ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ اغْفِرْ لَنَا تَقْصِیرَنَا فِیهِ وَ تَسَلَّمْهُ مِنَّا مَقْبُولا وَ لا تُؤَاخِذْنَا بِإِسْرَافِنَا عَلَى أَنْفُسِنَا وَ اجْعَلْنَا مِنَ الْمَرْحُومِینَ وَ لا تَجْعَلْنَا مِنَ الْمَحْرُومِینَ

حضرت صادق علیه السلام در هر شب از دهه آخر بعد از فرایض و نوافل این دعا را مى‏خواند و می فرمود: هر که این دعا را بخواند، حق تعالى تقصیرى که از او در ایام گذشته از ماه رمضان سر زده، بیامرزد و او را از معاصى در بقیه ماه حفظ می کند.

هشتم : خواندن دعاهایی که مخصوص هر شب از این دهه است.

اللهم وفقنا لما تحب و ترضی ...