گوهر معرفت
عرفان و اخلاق کاربردی بر مبنای قرآن و عترت

حفظ قرآن از دیرباز مورد نظر مرحوم علامه طهرانی رحمة الله علیه بود و بر آن تأکید داشتند و می فرمودند: ما شیعیان باید اعتراف کنیم که به قرآن وارد نیستیم، جناب حجت الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی در این مقاله به سیرۀ مرحوم علامه طهرانی در حفظ قرآن و خواندن آن در نمازهای واجب و مستجب می پردازد.

بسم الله الرحمن الرحیم

حاملان نور (تأکید علامه طهرانی بر حفظ قرآن‌ و خواندن آن در نماز)

منبع: سلسله مقالات تالیف حجت الاسلام شیخ محمد شاهرخ همدانی.

خدای متعال فرمود: وَهَذَا ذِکْرٌ مُّبَارَکٌ أَنزَلْنَاهُ ((انبیاء : 50)

(این قرآن ذکری مبارک است که او را برای آرامش شما فرستادیم)

رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم می فرمودند: حَمَلَةُ القُرآنِ أوْلِیاءُ اللهِ. (کنز العمال ، ج 1، حدیث 2295)

(حافظان قرآن از اولیاء الهی اند )

حفظ قرآن از دیرباز مورد نظر مرحوم سیدنا الاستاد حضرت علامه طهرانی رحمة الله علیه بود و بر آن تأکید داشتند ومی فرمودند: ما شیعیان باید اعتراف کنیم که به قرآن وارد نیستیم، بچّه‌هاى ما قرآن نمى‌دانند، در حالى که بچه زود قرآن را حفظ می‌کند. پسرهاى پانزده ساله ما باید قرآن را حفظ باشند. (ولایت فقیه در حکومت اسلام ج ۲ ص ۲۴۹)

پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمایند: « إنّ الّذى لیسَ فى جَوْفِهِ شیىءٌ مِنَ القرآنِ کَالبیتِ الخرابِ. » : [کنز العمال، ج 1، ص 553.]

(کسى که در درونش چیزى از قرآن نیست، دلش مانند خانه ویران است.)

سیدنا الاستاد این روایت شریف را برای تشویق و ترغیب سالکان راه خدا زیاد تلاوت می کردند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند: عَدَدُ دَرَجِ الجَنَّةِ عَدَدُ آیِ القرآنِ. فَإذا دَخَلَ صاحِبُ القُرآنِ الجَنَّةَ قیلَ لَهُ إرْقَ و اقْرَأ.  لَکُلِّ آیَةٍ دَرَجَةٌ فَلا تَکونُ فَوْقَ حافِظِ القُرآنِ دَرَجَةٌ. (بحارالانوار، ج 89، ص 22)

(تعداد درجات بهشت به تعداد آیات قرآن است، هنگامی که حافظ قرآن وارد بهشت می‌گردد به او گفته می‌شود: « بالا برو و قرآن بخوان. هر آیه رتبه‌ای دارد». پس بالاترین از مرتبه حافظ قرآن درجه‌ای نیست.)

در روایتی از ناحیه رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل است که فرمود: «حَمَلَةُ القُرْآنِ هُمُ المَحْفُوفونَ بِرَحمَةِ اللهِ، المُلَبِّسونَ نُورَ اللهِ، المُعَلِّمونَ کَلامَ اللهِ. مَنْ عاداهُم فَقَدْ عادَی اللهَ و مَنْ والاهُم فَقَدْ والَی اللهَ.» (مستدرک الوسائل /ج4/ص 254)

(حافظان قرآن مشمول رحمت خدا، در برکنندگان نور خدا و آموزگاران کلام خدایند. کسی که با آنان دوستی نماید با خدا دوستی نموده و کسی که با آنان دشمنی کند خدا را دشمن داشته است.)

و در جای دیگری می فرمایند: إنَّ اَکْرَمَ العِبادِ إلَی اللهِ بَعْدَ الاَنبیاءِ العُلَماءُ ثُمّ حَمَلَةُ القُرآن. یَخْرُجونَ مِن الدُّنیا کَما یَخْرُجُ الاَنبیاء وَ یَحْشُرونَ مِنْ قُبُورِهِم مَعَ الاَنبیاءِ و یَمُرُّونَ عَلی الصِّراط مَعَ الاَنبیاءِ و یَأخُذونَ ثوابَ الاَنبیاء. فَطوبی لِطالب العِلْمِ و حامِلِ القرآنِ ممّا لَهُم عِندَ اللهِ مِن الکرامَةِ وَ الشَّرَفِ. (بحارالانوار، ج 89، ص 18ـ 19)

(گرامیترین بندگان بعد از انبیاء علما و سپس حافظان قرآن هستند. مانند انبیاء از دنیا میروند، همراه انبیاء از قبرهایشان خارج میشوند، به همراه انبیاء از صراط میگذرند و ثواب انبیاء را میبرند. پس خوشا به حال پوینده راه علم و حافظ قرآن، به سبب کرامت و شرافتی که نزد خدا دارند.)

حقیر به یاد دارم که در جلسات شب های سه شنبه که با محوریت قرآن بود بر دو مطلب تاکید داشتند یکی صحیح خواندن قرآن و فراگیری تجوید و دیگر بر حفظ قرآن و گاهی که در جلسات خدمتشان بودیم با ما که در آن زمان سنّ کمتری داشتیم بر روی مخارج حروف تمرین می کردند و مقدار قرآنی که دستور بر حفظ آن را داده بودند سوال می کردند.

گاهی که یکی از رفقای سلوکی از محضر سیدنا الاستاد حضرت علامه تقاضای ذکری برای زیادشدن حافظه می کرد، یکی از مهمترین دستوراتی که مرحوم آقا به وی می فرمودند این بود که قرآن را تا می توانید حفظ کنید که موجب تقویت حافظه است.

حافظ علیه الرحمه تمام برکاتی را که خدای متعال نصیبش فرموده همه و همه را فقط از قرآنی می داند که در سینه اش جای قرار داده و می گوید:

ندیدم خوشتر از شعر تو حافظ                      به قرآنی که اندر سینه داری

از این روی بر حفظ قرآن و خواندن تمام سور قرآن در نمازهای واجب و مستحب تاکید فراوان شده است سنتی که متاسفانه در امروزه کمتر به آن عمل می شود و معمولا نمازگزاران به سوره توحید یا نهایت چند سوره کوچک بسنده می کنند

علامه می فرمودند سالک راه خدا و مومن  نباید به یک سوره خاص مثل سوره توحید و یا قدر و یا نصر در تمام نمازهاى خود اکتفا کند، این موجب تضییع و مهجوریّت قرآن می‌شود. خود ایشان بسیاری از سوره های قرآن را در حفظ داشتند و در نماز های واجب می خواندند

مؤمنین با پیغمبر صلّى الله علیه و آله و سلّم در نمازهاى شب، سوره‏هاى بزرگ را میخواندند، و در نمازهاى مستحبّه خود سور و آیات طویله و کثیره را میخوانده‏اند. و در نمازهاى واجبه که با رسول الله نیز به جماعت بجاى مى‏آورده‏اند، رسول خدا در هر رکعت بعد از حمد، آیات کثیرى را قرائت میفرمود، و یا مثلًا یک سوره را (أمثال سوره‏هاى ق و فتح و حدید و حشر) به دو نیم نموده، هر نیمى را در یک رکعت قرائت میفرمود.

سیدنا الاستاد می فرمودند: مسلمینی که فقط به سوره قُل هو اللهُ أحد و سوره إنّا أنزلنَه فى لیلةِ القدر در نمازهاى خود اکتفا مى‌کنند، در صورتیکه همان مقدار را حفظ داشته باشند نه بیشتر از آن را، فقط به مقدار همان سوره از قرآن را تحمّل کرده‌اند؛ و از ما بقى قرآن بهره ندارند. («نور ملکوت قرآن» ج ۳، ص ۳۲۴ و ۳۲۵)

برای این منظور روش مناسب این است که انسان از حفظ سوره های کوچک شروع کند و آنها را ابتدا در نافله ها بخواند و بعد که خوب مسلط شد در نماز های واجب بخواند سوره های جزء بیست و نه و سی ام برای شروع خیلی خوب است که البته ماه مبارک رمضان فرصت مناسب و مغتنمی برای این منظور می باشد و ما در زمان علامه در شب های ماه مبارک رمضان در جلساتی که داشتیم به روخوانی و حفظ قرآن می پرداختیم و آنها را ابتدا در نوافل و بعد در نمازهای واجب می خواندیم.

علامه در کتاب نور ملکوت قرآن در تاکید خواندن تمام سوره های قرآن در نماز، حقیقت مطلب را اینگونه بیان می فرمایند: در نمازهاى واجب و مستحبّ، باید از همه جاى قرآن قرائت شود. مؤمنین در صدر اسلام و در دورانهاى بعد، در نمازهاى خود فقط سوره‏هاى کوچک را نمى‏خواندند؛ و مشهور نزد علما سلف آن بود که در نماز ظهر و عصر و مغرب سوره‏هاى کوچک مانند القارعة و زلزال و امثالهما را مى‏خواندند. و در نمازهاى عشاء سوره‏هاى نبأ و نازعات و مرسلات و امثالهما، و در نماز صبح أمثال سوره‏هاى مزّمّل، و مدّثّر و الحاقّة و طور و ن و القلم و امثالها را تلاوت میکردند.

خواندن سوره یس و صآفّات و ص و مریم و کَهف و إسرآء و إبراهیم و امثالها، و لَو با تفریق آنها، در نمازهاى شب بسیار ممدوح است. آنچه نظر شرع است اینست که: در نمازها قرآن بسیار خوانده شود؛ بلکه اصل قوام نماز به خواندن هر جاى قرآن در نماز است، و اصل توصیه قرائت قرآن، قرائتش در نماز است.

در «من لا یحضرهُ الفقیه» از فَضل بن شاذان، در جمله علل، از حضرت امام رضا علیه السّلام روایت است که فرمود: أُمِرَ النَّاسُ بِالْقِرَآءَةِ فِى الصَّلَوةِ لِئَلا یَکُونَ الْقُرْءَانُ مَهْجُورًا مُضَیَّعًا؛ وَ لِیَکُونَ مَحْفُوظًا مَدْرُوسًا. فَلا یَضْمَحِلُّ وَ لَا یُجْهَلُ.

وَ إِنَّمَا بُدِىَ بِالْحَمْدِ دُونَ سَآئِرِ السُّوَرِ، لِانَّهُ لَیْسَ شَىْ‏ءٌ مِنَ الْقُرْءَانِ وَ الْکَلامِ جُمِعَ فِیهِ مِنْ جَوَامِعِ الْخَیْرِ وَ الْحِکْمَةِ مَا جُمِعَ فِى سُورَةِ الْحَمْدِ. (من لا یحضره الفقیه» شیخ صدوق، طبع نجف، ج 1، ص‏ 3 0 2)

ثُمَّ شَرَعَ عَلَیْهِ السَّلامُ فى تَفْسیرِ سورَةِ الْحَمْدِ إلَى ءاخِرِها.

(علّت آنکه مردم مأمور شده‏اند در نمازهاى خود قرآن بخوانند اینست که: قرآن متروک و مهجور و ضایع نشود، بلکه پیوسته مردم آنرا حفظ کنند، و به درس و تدریس و تعلیم و تعلّم آن مشغول باشند. و در این فرض، دیگر نه قرآن مضمحلّ مى‏شود و از بین مى‏رود، و نه نادیده گرفته شده و مجهول مى‏ماند.

و علّت آنکه در قرآن به سوره حمد ابتدا شده است، نه سائر سوره‏ها آنستکه: نه در قرآن و نه در کلامى دیگر، مانند آنچه در سوره حمد از جوامع‏ خیر و مطالب حکمت‏آمیز گرد آمده است، در آنها گرد نیامده است. در این حال حضرت شروع نمودند به تفسیر سوره حمد از اوّل تا به آخر آن.) (نور ملکوت قرآن، ج‏3، ص: 323)

سیدنا الاستاد می فرمودند: اگر کسى نمى‏تواند قرآن را حفظ کند، و یا میتواند ولیکن فعلًا مجال ندارد، و یا مجال هم دارد امّا اینک تا به حال حفظ نکرده است؛ مى‏تواند از هر جاى قرآن که بخواهد از روى مصحف بخواند. خواندن قرآن از روى مصحف حتّى در صلوات یومیّه واجبه، مشروع است و روایاتى هم بر جواز آن وارد است؛ و آن از اکتفا کردن به سوره توحید در تمام نمازها مقدّم است و افضل.

البته می فرمودند: سعی شود در نماز واجب یکبار سوره توحید خوانده شود یا لااقل در هر روز یکبار و اینطور نباشد که خواندن سایر سوره ها انسان را از قرائت سوره توحید در نمازهای واجب دور کند چرا که سوره توحید عالى‏ترین سوره از حیث معنى و مراد در قرآن کریم است؛ و به قول بعضى از صاحبدلان: شناسنامه خداست که از اصل، و نسب، و محلّ، و سائر صفات او پرده بر میدارد.

ولیکن معذلک بواسطه اهمّیّت این سوره، نباید دست از سائر قرآن برداشت و آنرا مهجور گذاشت که این موجب تضییع و نابودى قرآن خواهد شد.

اللهم صل علی محمد و آل محمد