یکی از ایامی که از آن به ایام الله نام برده می شود و پیامبر و ائمه اطهار سلام الله علیهم اجمعین و اولیای خدا بر مراقبه آن تاکید فراوان داشتند، ماه ذی القعدة الحرام است که این ماه به انضمام دهه اول ماه ذی الحجه یک اربعین است که از اشرف اربعینیات نزد اهل سیر و سلوک است.
بسم الله الرحمن الرحیم
بهار سالکان )ماه ذی القعده بهترین أربعین سالکان راه خدا)
یکی از ایامی که از آن به ایام الله نام برده می شود و پیامبر و ائمه اطهار سلام الله علیهم اجمعین و اولیای خدا بر مراقبه آن تاکید فراوان داشتند، ماه ذی القعدة الحرام است.
دریاست مجلس او دریاب وقت و دریاب هان ای زیان رسیده وقت تجارت آمد
ماه ذو القعده از آن جهت اهمیت دارد که اوّلین ماه از ماه های حرام است که این ماه ها عبارتند از: ماه ذی القعده و ذی الحجه و محرّم و رجب، که سه تا از آنها پی در پی و دیگری تک می باشد.
مرحوم طبرسى در تفسیر مجمع البیان می گوید: طائفه عرب ماههاى چهارگانه: رجب و ذو القعدة و ذو الحجة و مُحرّم را بنا بر تمسّک بر ملّت و آیین حضرت ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام محترم مىشمردند، و جنگ و قتال را در آنها حرام مىدانستند.
در وجه نامگذاری ماه ذو القعده گفته شده: چون در این ماه همه مردم از جنگ و غارت دست بر مىدارند، و مىنشینند. و قَعده از قُعود، به معنای نشستن می آید در مقابل قیام، که به معنای ایستادن می باشد. (مروج الذهب، ج 2، ص 188 و 189)
مرحوم محدّث قمی به نقل از سید بن طاوس رحمة الله علیهما روایتى نقل کرده که ماه ذى القعده، ماه استجابت دعا هنگام گرفتاری های شدید است.
و نیز می فرماید: درباره خصوصیات ماه هاى حرام از شیخ مفید علیه الرحمة روایت شده است که رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند: کسى که سه روز از ماه حرام، پنجشنبه، جمعه و شنبه را روزه بگیرد خداوند عبادت یک سال را براى او مىنویسد.
چهل سال رنج و غصه کشیدیم و عاقبت تدبیر ما به دست شراب دو ساله بود
و در روایت دیگرى آمده است که: کسی که این سه روز را در ماه ذی القعده روزه دار باشد، عبادت نُهصد سال که روزهاى آن را با روزه و شب هایش را در عبادت گذرانده است، براى او نوشته مىشود. ( مفاتیح الجنان، اعمال ماه ذی القعدة )
مرحوم میرزا جواد آقا ملکی تبریزی رحمة الله علیه در فضیلت و احترام و مراقبه ماه ذو القعده می فرمایند:
این ماه، اوّلین ماه از ماه هاى حرام است که جنگ با کفّار در آن ماه ها حرام مىباشد. و انسان از این مطلب حکم جنگیدن و مخالفت با خدا را مىفهمد. بنابراین، اى نفس، بکوش در این ماه ها دل و بدنت را بیشتر از سایر ماه ها حفظ نموده، کارى بر خلاف احکام الهى انجام نداده و حتى از بلایا و مصیبت هایى که ناشى از قضاى اوست، راضى باشى. چون این، ماه حرامى است که احترام آن، بخاطر این که خداى متعال جنگیدن با کفار را در آن ممنوع نموده، بیش از سایر ماههاست.
بنابراین باید با طاعت از خدا و بالا بردن رضایت خود از او، احترام این ماه را حفظ نمایى. زیرا خداوند بسیار شکرگزار بوده و با رضایت خود از تو، از رضایت تو از او، تشکر مىنماید. و اگر از شرافتِ رضایتِ او اطلاع داشتى، در راه بدست آوردن آن، از بذل جان هم دریغ نمىکردى. ( ترجمه المراقبات ص: 367)
صفت باده عشق ز من مست مپرس ذوق این می نشناسی بخدا تا نچشی
یکی از چیزهایی که بر فضیلت ماه ذی القعده می افزاید این است که این ماه، همان ماهی است که خداوند حضرت یونس علیه السلام را بعد از چهل روز زاری و ناله و گفتن ذکر یونسیه ("لا اله الا الله سبحانک انی کنت من الظالمین")، از شکم ماهى بیرون آورد. (امالى صدوق، ص 77)
حقا کزین غمان، برسد مژده ی امان گر سالکی به عهد امانت، وفا کند
یکی دیگر از خصوصیات ماه ذی القعده که این ماه را از سایر ماه های حرام امتیاز می بخشد و باعث شده اولیای خدا و بزرگان و اساتید عرفان و اخلاق بر مراقبه آن تاکید و به این ماه به شاگردان خود توصیه نمایند، موافقت این ماه است با اربعین حضرت موسی علیه السلام که در قرآن از این اربعین به میقات حضرت موسی علیه السلام نام برده شده است که سی روز از آن، ماه ذی القعده و ده روز آن دهه اوّل ماه ذی الحجه است که به عید قربان ختم می شود.
شاید که گفتگوی تو باشد، در آن میان هر قصه‌ای که هست به عالم، شنیدنی‌ست
خدای متعال در قرآن می فرماید: وَ واعَدْنا مُوسى ثَلاثینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ میقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعینَ لَیْلَةً ... (الأعراف:142)
(و ما با موسى سى شب قرار ملاقات دادیم و ده شب دیگر بر آن افزودیم تا آنکه زمان وعده پروردگارش به چهل شب تکمیل شد...)
تو به صد آینه ازدیدن خود سیر نئی من به یک چشم زدیدار توچون سیرشوم؟
نکته ای که در این آیه قابل توجه می باشد این است که وعده ابتدایی خدای متعال در پذیرایی از حضرت موسی علیه السلام سی شبانه روز بود اما از آنجایی که اشتیاق و طلب وی را دید ده روز دیگر بر آن افزود و این ده روز آخر از تمام آن سی روز گذشته ارجمندتر است به جهت آنکه این به درخواست خدای رحمان بود.
در مرام ما، رفیقان نیست رسم ترک دوست عهد با هر کس ببندیم، جانمان در دست اوست
این اربعین و میقات همان هنگامی است که حضرت موسی علیه السلام برادرش هارون را در میان قوم بنی اسراییل به جای خودش گماشت و به آنان توصیه هایی در اطاعت و تبعیت از وی نمود اما پس از اینکه بازگشت، مشاهده کرد که قومش به سبب تمرد و سرپیچی از فرمان برادرش هارون، همگی گوساله پرست شده اند.
اولیای الهی از این اربعین به بهار اربعین یاد می کنند و یکی از مهمترین اعمال در ماه ذی القعده دستور توبه ایست که از ناحیه رسول خدا صلی الله علیه و آله توصیه شده و همه بزرگان و اولیای خدا و اساتید اخلاق این دستور توبه را سفارش می کردند و مخصوصا در اول هر چله نشینی و انجام اربعینیات بدان دستور می دادند که سیدنا الاستاد حضرت علامه طهرانی رحمة الله علیه بدان تاکید خاص داشتند و به تمام شاگردان خود در بدو ورود دستور می دادند که اصل این دستور توبه در یکشنبه اول از ماه ذی القعده بیان شده است.
من همان دم که وضو ساختم از چشمه عشق چار تکبیر زدم یکسره بر هر چه که هست
از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم روایت شده است که در روز یکشنبه ماه ذى القعده فرمود: مردم کدامیک از شما مىخواهید توبه کنید؟ راوى مىگوید: گفتیم: رسول خدا همه ما مىخواهیم توبه کنیم. حضرت فرمودند: غسل کرده، وضو گرفته و چهار رکعت نماز بجا آورید. در هر رکعت یک بار «فاتحة الکتاب»، سه بار«قل هو اللّه احد»و یک بار «معوذتین» (قل اعوذ برب الناسوقل اعوذ برب الفلق)بخوانید.
آنگاه هفتاد بار استغفار نموده و در پایان«لا حول و لا قوّة إلا باللّه»بگویید. سپس بگویید:«یا عزیز یا غفّار اغفر لی ذنوبی و ذنوب جمیع المؤمنین و المؤمنات فإنّه لا یغفر الذّنوب إلا أنت»
(اى عزیز اى بخشاینده گناهان من و گناهان تمام مردان و زنان مؤمن را ببخش که جز تو کسى گناهان را نمىبخشد).
آنگاه فرمود: بندهاى از امت من چنین عملى را انجام نمىدهد، مگر این که از آسمان به او ندا مىرسد: بنده خدا عمل را از نو شروع کن که توبه تو قبول، و گناهانت بخشیده شد. فرشته دیگر از زیر عرش ندا مىکند: اى بنده مبارک باد بر تو و بر خانواده و خاندانت. منادى دیگرى صدا مىزند: در روز قیامت، دشمنانت را از تو راضى مىنمایند. فرشته دیگرى ندا مىکند: اى بنده با ایمان از دنیا مىروى دینت از تو گرفته نشده و قبر تو وسیع و نورانى خواهد شد. منادى دیگرى صدا مىزند: پدر و مادرت راضى مىشوند، گرچه خشمگین باشند، پدر و مادر، تو و خاندانت بخشیده شده و در دنیا و آخرت خوش رزق خواهى بود. جبرئیل ندا مىکند: من با فرشته مرگ پیش تو آمده و به او دستور مىدهم که با تو خوش رفتار بوده، بخاطر مرگ آسیبى به تو نرسانیده و بنرمى روح را از بدنت خارج نماید. گفتیم: رسول خدا اگر کسى در زمان دیگرى چنین بگوید چطور؟ فرمودند: چیزهایى را که گفتم براى او نیز خواهد بود. جبرئیل این مطالب را در شب معراج به من گفت. (ترجمه المراقبات ص : 369)
از جمیع ما ذکرنا بدست می آید که: آنچه گفته می شود که این چلّه نشینی از رسوم یهودیان است و انجام آن پیروی از آیین یهود می باشد، کلامی ناروا و برخاسته از جهل است! چرا که اولا: قرب به خدا که لازمه اش تزکیه نفس و طهارت و مراقبه است مشترک جمیع ادیان الهی و سیره مستمره همه انبیاء بوده است ثانیا: انجام بر مراقبه این اربعین به اتخاذ از قرآن و سنت نبوی و اصولا یک نگاه وحیانی است نه متخذ از کتاب تورات و انجیل تا متابعت از أغیار باشد.
بر همین اساس حکیم متاله و مفسر قرآن حضرت آیت الله جوادی آملی حفظه الله این اربعین را مستفاد از معارف وحیانی قرآن و سیره معصومین علیهم السلام می دانند و در یکی از سخنرانی هایشان می فرمایند:
از اول ذیقعده تا دهم ذی حجّه که اربعین موسای کلیم است، این یک فصل مناسبی است؛ بهار مراقبه و چله نشینی است. وجود مبارک موسای کلیم چهل شبانه روز مهمان خدا بود. فرمود : و واعدنا موسی ثلاثین لیلهً فاتممناها بعشر فتمّ میقات ربّه أربعین لیله. به او وعده دیدار و ملاقات خصوصی دادیم؛ آمد به دیدار ما. اوّل سی شب بود؛ بعد ده شب اضافه کردیم، راهش باز بود؛ جمعاً شد چهل شب. رمود : او 40 شب مهمان ما بود. چون برکاتی که در شب نصیب انسان می شود، در روز نمی شود. روز مشغول کار و گفتن و خریدن و فروختن است؛ در قرآن کریم فرمود : شب را در یابید. انّ لک فی النّهار سبحاً طویلاً . درس است، بحث است، گفتن است، شنیدن است، دیدار است، مصاحبه است، مناظره است؛ با یک کثرت همراهید. امّا انّ ناشئه اللّیل هی اشدّ وطئاً و اقوم قیلاً. شب یک نشئه ای دارد، شب یک حسابی دارد، یک کتابی دارد ؛ شب کجا، روز کجا ! فرمود : روز، کار فراوانی دارید؛ می گوئید، می شنوید، می خوانید، می خورید؛ این کارهای روزتان است. به وجود مبارک پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: روز، کارهای فراوانی داری، شب را دریاب ! هر کس به جائی رسید، از شب زنده داری به جائی رسید.
به وجود مبارک موسای کلیم فرمود : تو سی شب مهمان مائی، ده شب هم اضافه می کنیم. و واعدنا موسی ثلاثین لیلهً، با اینکه شب و روز بود. نفرمود : یوماً، نفرمود : لیلاً و یوماً ! فرمود : سی شب؛ آن روزش هم شب بود، شبش هم شب بود. برای اینکه بیگانه راه نداشت ! فاتممناها بعشر فتمّ میقات ربّه أربعین لیله. باز چهل شب شد؛ نه چهل روز، نه چهل شب و روز ! شب را گفت در یابید. این اربعین است ! معنای اربعین هم این نیست که آدم از جامعه جدا شود؛ باید در متن جامعه و زندگی باشد، در متن خدمتگزاری به مردم باشد؛ امّا کاسب نباشد، بیگانه ای در راهش نباشد، جز رضای حق چیزی را نداشته باشد؛ این اربعین گیری است. از اوّل ذیقعده تا دهم ذیحجّه، این دوره چهل شبانه روزی می شود أربعین!
در طول سال آدم می تواند چله بگیرد، ولی بهارش این چهل شب است؛ یعنی از اوّل ذی القعده تا دهم ذیحجّه،آدم مواظب دهانش باشد که غذای بد وارد نشود؛ مواظب زبانش باشد که حرف بد نزند؛ مواظب گوشش باشد که حرف بد نشنود؛ مواظب چشمش باشد که نگاه بد نکند؛ آنوقت سائر کارها خوب است. اینقدر کارهای حلال هست که آدم فرصت نمی کند به سراغ کار حرام برود ! فرمود : لزومی ندارد که آدم کار خلافی رامرتکب شود، مثل اینکه اینقدر غذای حلال هست که دیگر آدم فرصت نمی کند به سراغ غذای حرام برود! (یکی از سخنرانی های آیت الله جوادی آملی حفظه الله، تلخیص)
اللهم صل علی محمد و آل محمد