گوهر معرفت
عرفان و اخلاق کاربردی بر مبنای قرآن و عترت

بسم الله الرحمن الرحیم

کتاب "نَفسِ بادِ صبا" (اخلاق محوری در نشریّات)

منبع: کتاب نفس باد صبا تالیف حجت الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی

فصل اوّل: قسمت اوّل

قال الله تبارک و تعالی : الَّذینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ وَ کَفى‏ بِاللَّهِ حَسیباً ( الأحزاب : 39 )

(پیامبران، همان کسانى اند که ابلاغ رسالت های الهى کرده و پیام ها و اخبار او را به گوش همگان می رسانیدند و در مسیر اطلاع رسانی و خبرگزاری خود تنها از او مى‏ترسیدند و از هیچکس جز خدا واهمه نداشتند، و همین بس که خداوند حسابگر و پاداش دهنده اعمال آنها است.)

همه ما در تمام رفتارهای درونی مانند فکر کردن و تصمیم گرفتن و مخصوصا بیرونی خود، و در هر شرایط، نیازمند فراگیری و بکاربندی علوم و معارف الهی هستیم، لیکن در شرایط کنونی که روابط اجتماعی و جایگاه رسانه و اطلاع رسانی و خبر پراکنی، بیش از ضرورت و حدّ نیاز بشر، وارد حوزه رفتاری و کاری او شده، و ابزاری در اختیار وی قرار گرفته که به او اجازه می دهد هر جایی سرک کشیده و اسرار را دریابد و به راحتی در اختیار دیگران قرار دهد، نیاز به بهره های توحیدی و معرفتی و علم اخلاق و به دنبال آن تهذیب و تزکیه و طهارت روح، بیشتر و بش از هر زمانی احساس می شود.

بگزار تا ز شارع میخانه بگذریم                   کز بهر جرعه ای، همه محتاج این دریم

اگر روح تهذیب نشود، جان تصفیه نگردد و ایمان برخاسته از یقین و ربط با عالم ملکوت و بندگی با خلوص، و خوف و خشیت از مسولیت پذیری و حساب در قلب رسوخ نکند، نه تنها انسان از علوم و امکانات، بهره خوبی نمی برد، بلکه ممکن است دانش افزایی و به دنبال آن امکانات بیشتر، نتیجه سوء بیشتری را به دنبال داشته باشد. حقیقت این است که انسان مهذّب و متخلق به اخلاق خدایی و ارزش های واقعی، جهان را پاکیزه نگه می دارد و انسان آلوده آن را آلوده می سازد.

گاندى جملۀ زیبائى دارد او مى‏گوید: اروپائیها طبیعت و دنیا را شناختند و خود را نشناختند؛ و چون خود را نشناختند، هم خود را ضایع کردند و هم دنیا را!

آری:

از قیل و قال مدرسه حالی دلم گرفت               یک چند نیز خدمت معشوق و می کنیم

اولین جمله ای که بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد و قبل از هر اقدام و گفتن و نوشتنی در قلب او جای گرفت و رسوخ کرد این بود: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذى‏ خَلَقَ (العلق : 1)

( بخوان اما نه هر خواندنی بلکه بخوان به نام و برای خدایت، کسی هستی تو از وی است )

آیه یاد شده الهام دهنده آن است که لازمه کار فرهنگی مؤثر از طریق ابزار نوشتن و گفتن، توأم بودن آن با ایمان و یاد خداست که از توحید و التزام به رضای او سرچشمه گرفته و به حدود و قوانین او رهنمون می گردد.

«اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ» می رساند که : راهنمایی و تربیت کن به اسم او نه اینکه همینطور بگو، همینطور منبر برو، همینطور تبلیغ کن، همینطور بنویس بلکه‏ باید تبلیغ کرد به اسم ربّ، منبر رفت به اسم ربّ؛ گوش کرد به اسم ربّ؛ صحبت کرد به اسم ربّ، نوشت و روشنگری کرد به اسم و رسم ربّ و البته أدب.

به جان پیر خرابات و حق صحبت او                         که نیست در سرم جز هوای خدمت او

نمی کند میل دل من سوی زهد و توبه ولی        به نام خواجه بکوشیم و فر دولت او

مرحوم شیخ عباس قمى اعلی الله مقامه الشریف صاحب کتاب معروف مفاتیح الجنان، براى فرزند بزرگش نقل کرده است که وقتى کتاب منازل الآخرة ( که مورد سفارش بسیاری از علما و اساتید عرفان و اخلاق است ) را تالیف و چاپ کردم و به قم رسید، به دست شیخ عبدالرزاق مساله ‏گو که همیشه قبل از اذان ظهر در صحن مطهر حضرت معصومه علیها السلام مساله مى‏گفت، افتاد. مرحوم پدرم کربلایى محمد رضا از علاقه‏ مندان شیخ عبدالرزاق بود و هر روز در مجلس او حاضر مى‏شد، شیخ عبدالرزاق روزها "منازل الاخره" را گشوده و براى مستمعین مى‏خواند.

یک روز پدرم به خانه آمد و گفت: شیخ عباس، کاش مثل این مساله ‏گو مى‏شدى و مى‏توانستى منبر بروى و این کتاب را که امروز براى ما خواند بخوانى. چند بار خواستم بگویم آن کتاب از آثار و تالیفات من است اما هر بار خوددارى کردم و چیزى نگفتم، فقط عرض کردم: دعا بفرمایید خداوند توفیق مرحمت فرماید. (شیخ عباس قمى، مرد تقوا و فضیلت ص 49 )

به گریه گفتمش که دلم به هیچ بخر                  به خنده گفت در جنس خویش آب مکن

در دنیای ارتباطات امروز و با توجه به پیشرفت فوق حد تصور بشر و دستیابی به انواع و اقسام تکنولوژی، نیاز به ربط و ارتباط با عالم وحی و نور و الهام گرفتن از آموزه های دینی و اخلاقی و متصف شدن به صفات تقوا، از هر زمان دیگری بیشتر احساس می شود و در حقیقت کلام نورانی رسول خدا صلی الله علیه و آله که می فرمایند: مَنِ ازْدَادَ عِلْماً وَ لَمْ یَزْدَدْ هُدًى لَمْ یَزْدَدْ مِنَ اللَّهِ إِلَّا بُعْداً (بحارالأنوار ج 2ص 37) ( آنجا که علم و دانش رو به فزونی گذارد اما همراه با او ایمان و تقوا بالا نرود نتیجه ای جز جهل و  دوری از حقیقت و راستی در پی نخواهد داشت )، جایش را بیشتر باز می کند.

گفتم که هزار بت شکستم رستم          آن بت که هزار بت شکستم باقیست

رسول گرامی صلی الله علیه و اله می فرمایند: إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاق. ( بحار الأنوار ج‏68 ص‏382 )

( اصل فلسفه رسالت و بعثت من بر تمام کردن و بالابردن مکارم اخلاق و ارزش های انسانی استوار است )

و چه زیبا، حضرت علی علیه السلام به همین دو موضوع اشاره، و تفاوت میان آن دو را بیان می کنند؛ آنجا که می فرمایند:

ذَلِّلُوا أَخْلَاقَکُمْ بِالْمَحَاسِنِ وَ قَوِّدُوهَا إِلَى الْمَکَارِم ( تحف العقول ص‏224)

( اخلاق خود را در آغاز، با صفات حمیده و محاسن اخلاق رام کنید؛ آن گاه، آن را به سوی مکارم اخلاق و سجایای عالی و ملکات نفسانی انسانی سوق دهید.)

محاسن اخلاقی،  آن دسته از بایدها و دستورات اخلاقی است که مربوط به روابط اجتماعی و جلب منافع مادی و چگونگی معاشرت با دیگران است و موجب بهبود زندگی مادی و رفاه اجتماعی می شود.

مکارم اخلاقی ، اخلاقیاتی را گویند که معیار انسانیت انسان است و از طبع بالا، علو، تعالی روحی و معنوی انسان حکایت دارد و به بزرگواری و بزرگ منشی او مربوط می شود. ، مکارم اخلاق را می توان مرحله‌ی تکامل یافته‌ی محاسن اخلاقی بیان کرد.

در منابع دینی و روایی نیز در مواردی که اولیای الهی خواسته اند پیرامون اخلاق حسن و خوب سخن بگویند و اهمیت، جایگاه و ارزش آن را بیان نمایند، از کلمه ‌ی «حسن خلق» استفاده کرده اند. بدین وسیله، ما را بر ملکات حمیده و سجایای اخلاقی پسندیده تشویق و ترغیب نموده و از صفات ناپسند باز می دارند.

اما در مواردی که اولیای الهی خواسته اند از تعالی معنوی و کمال روحانی انسان سخن گویند و افراد جامعه را به ارزش های متعالی انسانی تشویق کنند، از مکارم اخلاق نام برده، آن را در کنار محاسن اخلاق آورده اند.

به تحقیق در همۀ حرفه ها و مشاغل، رعایت اخلاق ضروری است. و البته در مشاغل و حرفه هایی که به نوعی با منافع و افکار عمومی در ارتباط است، این ضرورت دو چندان می شود. از جمله این قلمروها که به طور جدی با منافع عمومی و خصوصی افراد و حریم آنان مرتبط است، خبرگزاری و یا روزنامه نگاری است.

چرا که یک خبرنگار و یا روزنامه نگار، متعلق به خودش نیست، وظیفه‌ ی اطلاع رسانی را در یک جامعه بر عهده دارد. فعالیت حرفه ای او با افکار عمومی ارتباط مستقیم دارد؛ کمترین بداخلاقی وی در فعالیت رسانه ای و یا عدم پاسداشت اخلاق از سوی وی، و یا عدم پای بندی به اخلاق عمومی، موجب خدشه دار شدن افکار عمومی خواهد شد.

بنابراین، یک خبرنگار باید در فعالیت های رسانه ای خویش، مقیّد و پایبند به اخلاق و گزاره های اخلاقی باشد. طبیعی است که در یک جامعه‌ی دینی، فضائل و ارزش های اخلاقی تابع جهان بینی دینی است؛ یعنی باید یک روزنامه نگار در یک جامعه دینی، تابع و پایبند به فضائل و ارزش های اخلاقی بوده، از رذائل اخلاقی و بداخلاقی مطبوعاتی اجتناب نماید.

البته در ادامه این مقاله به این نتیجه خواهیم رسید که خبرنگاری یک شغل و حرفه نیست بلکه یک جهاد و تعهّد است که استواری و ماندگاری و اثرگزاری حق بر دوش آن به امانت گذاشته شده است. حقیقتش، ماهیّت حرکت و رسالت پیامبران الهی و اولیای دین است. پس مقدس است و قابل ستایش، تا آنجا که در قرآن به آن و ابزار آن قسم یاد شده است. خبرنگاری همان پیام آوری است رسمش پیغمبری و رهبری است.

جهان به خدمت او چون قلم سجود کند             که کارش از قلم دین نگار می سازد

خبرنگاری شأنی از شئون رسالت است که با منافع و مصالح خصوصی و عمومی پیکره جامعه، قرار دادی دارد از جنس مسولیت و احساس و تعهد و تخصص.

لطفیست مگر باد صبا را ز ضمیرش              زیرا که جهان تازگی از باد صبا یافت

منافع عمومی، جایی است که اکثریت مردم در آن موضوع، ذی نفع باشند که معمولاً در تعارض با منافع شخصی و فردی است. اگر چیزی در قلمرو حریم خصوصی افراد قرار نگیرد، جزو حریم عمومی و منافع عمومی محسوب می شود

و مهمتر از آن حریم خصوصی افراد است هم در حوزه شخصی و هم در حوزه گروهی و جمعی.

حریم خصوصی، از جمله مهم ترین حقوق انسانی به شمار می رود.از این رو، حریم خصوصی در سراسر دنیا و در بسیاری از مناطق و فرهنگ های گوناگون، به  رسمیت شناخته شده است. حریم خصوصی یک حق اساسی بشر و خواسته منطقی فردی است.

به نوعی امام صادق علیه السلام از حریم خصوصی افراد که نیت و قلب و دل آنان است تعبیر به حرم خدا می آورد

متاسفانه امروزه با این پیامد ناگوار مواجه هستیم که گمان شده است وقتی کسی شخصیت حقوقی و وجهه عمومی پیدا کرد، حریم و شخصیت خصوصی و امن خود را از دست می دهد و به هر طریقی می شود به آن ورود پیدا کرد و آن را دستخوش جذابیت های اطلاع رسانی و گفتن و شنیدن، و خلاصه حواشی مورد پسند نفس و امیال نفسانی دانست.

در خانه دوستان چو محرم گشتی                   دست و دل و دیده را نگه باید داشت

آیا براستی فردی که شخصیت عمومی پیدا می کند، مطلقاً حریم خصوصی نخواهد داشت؟!

آیا دیگر آبروی آنان و خانواده ایشان قدر و قیمت خود را از دست خواهد داد؟

بسیاری اوقات، مردم علاقه مند به دانستن بسیاری از چیزهایی هستند که ما مجاز به انتشار آنها نیستیم. به راستی، آیا انتشار صحنه هایی از زندگی خصوصی یک کارگزار فرهنگی و اقتصادی و مخصوصا سیاسی و یا حتی یک هنرپیشنه و یا حتی یک فرد عادی، که اتفاقاً ممکن است بسیاری از مردم علاقه مند به دانستن آن باشند، برای ما مجاز است؟! برای مثال، انتشار خبر پیرامون «لکنت گفتاری یا کهولت سن و مرض لاعلاج» یک فرد عادی، تجاوز به حریم خصوصی محسوب نمی شود؟

محتسب شیخ شد و فسق خود از یاد ببرد          قصه ماست که بر هر سر بازار بماند

خیلی وقت ها، بهای خنده ما و تفریح ما را، گریه دیگران و افرادی آبرومند پرداخته است.

خیلی جاها از به سخره گرفتن شخصیت دیگران و سخن از حریم انسانی لذت بردیم و خوش گذارندیم.

متاسفانه رسانه ملی و به تقلید آن بعضی از مکتوبات و نشریات و روزنامه ها، که هنوز هم برای ما مشخص نیست تحت چه فکر و اندیشه و کدام سیاست و فرهنگ تولید می کند و برنامه می سازد، آن هم در محیط و مملکت اسلامی و شیعه، گذران شب های مردم را به اهانت و دلقک بازی و غیبت و مسخره کردن و نقایص دیگران را درشت کردن و غیره اختصاص داده و بی فرهنگی را رواج می دهد.

اصلا دلقک گری و ادای دیگران را درآوردن و کارهایی از این دست، امروزه متاسفانه نام هنر را به خود گرفته و افرادی که از بدترین و پست ترین و زشت ترین راه ممکن یعنی تقلید دیگران و مسخره کردن به دنبال جلب منافع مادی و شهرت و خوش نامی  هستند وصف هنرمند را به خود گرفته اند و بازیچه این میدان سخیف گشته اند و متاسفانه در جشن ها و افتتاحیه ها و مجالس مال بیت المال هزینه سبکسری های ایشان می گردد پس چقدر جای این کلام نورانی پیامبر صلی الله علیه و آله خالی است که می فرمایند: من اهل شوخی و مزاحم اما جز حق نمی گویم و در این مساله از حق که آبروی دیگران است تجاوز نمی کنم.

گر مسلمانی از این است که حافظ دارد            وای اگر از پس امروز بود فردایی

ضرورت برخورداری از فضایل اخلاق و پایبندی به قیود دینی و مجهّز بودن به جهات معنویت، برای یک خبرنگار و روزنامه نگار علاوه بر سر و کار داشتن وی با اخبار و اسرار حقیقی و حقوقی افراد در حریم شخصی و عمومی، از جهت دیگری ضرورت پیدا می کند و آن اینکه خبرنگار و روزنامه نگار، به دلیل ارتباط با افکار عمومی و اینکه متولی اطلاع رسانی به جامعه است، با فعالیت حرفه ای خویش به افکار عمومی جهت می دهد.

در روایتی از وجود صادق آل محمد جعفر بن محمد علیهم السلام نقل شده است که می فرمایند: قلوب مردم به نوشته های دیگران اعتماد پیدا می کنند و بر اساس آنچه دیگران می نویسند جهت دهی می شود.

شود ز یک دل زنده هزار دل زنده                 ز یک چراغ توان صد چراغ روشن کرد

و این حقیقتی است که همه کسانی که با متن و نوشته  و کتاب و مجله و روزنامه و اخبار سر و کار دارند، این موضوع را تایید می کنند

از این رو، رعایت صداقت، امانت، درستی، رازداری، احساس مسئولیت و به طور کلی برخورداری از فضایل اخلاقی و مکارم آن، از ابتدایی ترین شرایط خبرنگاری و روزنامه نگاری و به عبارت بهتر اطلاع رسانی است.

بدون اخلاق و محاسن و مکارم آن، قلم چموشی می کند و اخلاق، مهار کردن قلم است. 

چون قلم اندر نوشتن می شتافت                     چون به عشق آمد، قلم بر خود شکافت

مکتوبات و به عبارتی خاص تر، مطبوعات و نشریات، به عنوان یکی از ارکان و عوامل مهم و اساسی در رشد و توسعه ‌ی یک جامعه محسوب می شود. پویایی و به روز بودن در گرو حضور فعال مطبوعات در عرصه های گوناگون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است. از یک سو، اشاعه توسعه و تقویت فرهنگی در گرو کارآمدی رسانه های جمعی، به ویژه رسانه های مکتوب است و نیز تضعیف فرهنگ و یا خودباوری فرهنگی و اشاعه عناصر فرهنگ بیگانه، در گرو ناکارآمدی همین رسانه هاست. از سوی دیگر، نشاط، پویایی و کارآمدی مطبوعات نیز در گرو وجود گزارشگران، نویسندگان، روزنامه نگارانی فعّال، شاداب، متعهد، دردمند، دلسوز و پایبند به اصول و موازین انسانی و الهی است.

مساله اثر گزاری قلم و نوشتن چنان عظیم است که خدای متعال به آن در قرآن کریم، قسم یاد می کند و این مسئله در نزد مفسّرین و قرآن جویان، مسلّم و قطعی است که خدای علیّ اعلی، به چیزی که قسم یاد می کند که در مقام بیان عظمت آن و آثار آن در مسیر تعالی و رشد و هدایت و تربیت بشر است.

خدای علیم حکیم می فرماید: ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ ( القلم : 1 )

( ن، سوگند به ابزار نوشتن و قلم و آنچه با آن مى‏نویسند)

این مساله در نزد أرباب معرفت و اساتید اخلاق، بدیهی است که أثر و ماندگاری که در نوشتن و خط است در گفتن و زبان نیست و حتی زبان را ترجمان و بیان قلم می دانند.

تا قلم هست ترجمان ضمیر               تا زبان هست ترجمان قلم

بنابراین اولیای خدا مطالبی را به صورت نامه برای دیگران به یادگار می گذاشتند. در سیره امیر المومنین علی علیه السلام این مطلب را زیاد می بینیم که به عناوین مختلف حتی برای نزدیکان و فرزندان خود، مطالبی را در قالب نامه به یادگار گذاشته اند که همگی آنها تحت عنوان نامه های حضرت در کتاب ذی قیمت نهج البلاغه جمع آوری شده است.

نکته ای روح  فزا از دهن دوست بگو             نامه ای خوش خبر از عالم اسرار بیار

ائمه اطهار علیهم السلام هم بر همین مشی و سبک رفتار می کردند؛ مخصوصا برای خواصّ از شاگردان و اصحاب خود به مقتضای حالات آنان مطالبی را مکتوب می کردند و این سیره در میان عارفان و اساتید اخلاق بیش از دیگران به چشم می خورد و همه ی اینها حکایت از این حقیقت دارد که اثر ملکوتی و نورانی قلبِ صاحبِ اثر، از طریق خطّ و نامه، بیشتر به دیگری منتقل می شود تا گفتن و بیان، و در واقع کسی که از هنر قلم بهره دارد دو زبان گویا دارد.

ای به مانند قلم تو ذو لسانین جهان                  چون قلم گوهر نگاری چون قلم دین گستری

 اللهم صلی علی محمد و آل محمد