گوهر معرفت
عرفان و اخلاق کاربردی بر مبنای قرآن و عترت

بسم الله الرحمن الرحیم

إحیای دل، بخش دوم: شب های قدر - اعمال شب بیست و یکم ماه رمضان

منبع: سلسله مقالات تالیف حجت الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی

شب، دارای ویژگیهایی است که آن را از دیگر اوقات متمایز می کند بطوریکه بزرگترین رخدادهای ادیان خصوصا دین مبین اسلام در شب واقع شده است که از آن جمله است نزول قرآن کریم بر قلب طهور و صبور پیامبر صلی الله علیه و آله؛ که خدای متعال می فرماید: إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی‏ لَیْلَةِ الْقَدْرِ (القدر: 1)

( ما قرآ ن را در شب قدرنازل کردیم.)

در دل شب، عاشقان را عیش هاست               خوشتر از روزهایِ شب هایِ عشق

بر همین اساس بیداری در شب، بسیار مورد تاکید و اهمیت است و به حق می توان گفت روشنایی و نورانیت روز مؤمن و عباد صالح خدا از شب گرفته می شود.

یکی از بهترین و با فضیلت ترین شب ها، شب قدر است.

شب قدر، شب اندازه گیرى است. شب تقدیر است؛ خداى متعال در آن شب، حوادث معنوی و مادی یک سال را یعنى از آن شب تا شب قدر سال آینده را تقدیر مى کند، حیات، مرگ، رزق، سعادت، شقاوت و هر چیزی را مقدر مى سازد.

می فرماید: فیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکیمٍ (الدخان: 4)

(در آن شب هر حادثه ای که باید واقع شود، تمام خصوصیاتش بر اساس حکمت و علم خدا، مشخص و محدود می گردد )

بنابراین مراقبه و توجه که لازمه اش بیداری، همراه با اعمال و عبادت و گفتن اذکار و خواندن دعا و سکوت و کم حرفی و خوش اخلاقی در شب های قدر است، در تقدیرات ما نقش و اثر تامّ دارد. لذا بزرگان بر مراقبه از سر شب دستور می دادند.

شب عاشقان بی ‌دل چه شبی دراز باشد                        تو بیا کز اول شب دَرِ صبح باز باشد

شب قدر، شبی است که از هر روزی، روشن تر و درخشنده تر است.

شب سیاه عاشقان سپیدتر ز صبح شد             چو آفتاب معدلت برون شد از حصار شب

شب قدر، زمین، آسمانی تر از آسمان می گردد.

که در روایت است در آن شب آنقدر فرشته نازل می شود که زمین بر آنها تنگ می آید. (تفسیر نمونه، ج27)

کیست در این شهر که او مست نیست              کیست در این دور کز این دست نیست

چیست در آن مجلس بالای چرخ                    از می و شاهد که در این پست نیست

امیر المومنین علی علیه السلام می فرماید: شکی ندارم که خداوند همانا پنهان کرده است شب قدر را از شما به خاطر نفع شما، چون اگر علم به آن یک شب داشتید به آن یک شب عمل می کردید و بقیه شب ها را رها می کردید. (بحارالانوار، ج94، ص5)

و در روایتى از امام صادق علیه السلام که جمع بین روایات است، نقل شده که فرمود: التقدیر فى لیلة القدر، تسعة عشر، و الابرام، فى لیلة احدى و عشرین و الامضاء فى لیلة ثلاث و عشرین. (الکافی، ج4، ص159.)

(تقدیر مقدرات در شب نوزدهم، و تحکیم آن در شب بیست و یکم، و امضاء و نهایی شدن آن در شب بیست و سوم است.)

علی ای تقدیر بر إحیا و بیداری شب های قدر مخصوصا شب بیست یکم  تا آخر ماه رمضان تاکید شده است به طوریکه رسول خدا صلی الله علیه و آله کل این ده شب را إحیا می گرفت.

شب قدر، شب إلتجاء  و فقر و اظهار شرمندگی و وامانگی محضر خدای متعال است، شب سرافکندگی بنده است که خدایا آنجا که یک آن غفلت کردم و به نفسم واگذاشته شدم، به سرم آمد آنچه آمد. شب قدر، شبی است که از ما همه جرم و گناه و خطا و از او همه لطف و کرامت و عطاست.

بر اساس روایات فضیلت شب بیست و یکم، از شب نوزدهم بیشتر است.

اعمال و دستورات شب بیست و یکم

اول : غسل است که بهترین وقتش این است که مقارن غروب آفتاب و اذان باشد. (با این غسل می شود نماز خواند)

دوم : مراقبه است که هر چه این مراقبه و سکوت و توجه از سر شب که شروع شب قدر است بیشتر باشد بهره انسان بیشتر است. لذا برای شب قدر از هر جهت باید آماده بود و کارهای معمولی و حتی مباح را ( مانند صحبت کردن هایی که هیچ ثمره ای ندارد)، ترک کرد؛ خوب است لباس نو و پاکیزه پوشید عطر استعمال کرد و با این یقین و حال حاضر شد که امشب خدای متعال مرا هزار ماه برتر و بالاتر می خرد.

سوم : یکی از بهترین اعمال شب قدر صدقه دادن و انفاق برای امام زمان علیه السلام است.(با استفاده از دستورات کلی در روایات)

چهارم : صدقه دادن برای اموات که در روایت است شب قدر برای اموات غنیمت است.

پنجم : یکی از دستورات و اعمال شب های قدر بیداری است ولو اینکه انسان به کاری مشغول نباشد خوب است سر شب قدری استراحت کند تا حال بیداری تا بین الطلوعین برقرار باشد. در روایت آمده هر کس شب قدر را إحیا بدارد، گناهان او آمرزیده شود هر چند به عدد ستارگان آسمان وسنگینی کوه ها و وزن دریاها باشد.

ششم : دو رکعت نماز است که در هر رکعت بعد از حمد هفت مرتبه سوره توحید خوانده شود و بعد از نماز، هفتاد مرتبه اَستَغفُرِاللهَ وَاَتوبُ اِلَیهِ ( بدون رَبّی ) ودر روایتی است که بعد از این ذکر کمی درنگ شود و از جای خود بر نخیزد تا حقتعالی او و پدر و مادرش را بیامرزد.

(از برترین اعمال شب قدر استغفار و حالت بکاء و گریه و تضرع است حتی بزرگان دستور می دادند که مومن کاری کند که رقت قلب پیدا نموده حالت گریه و دلشکستگی داشته باشد.)

هفتم : خواندن صد رکعت نماز، که فضیلت بسیار دارد ، وافضل آن است که در هر رکعت بعد از حمد ده مزتبه توحید بخواند .

هشتم : یکی از اعمال شب های قدر زیارت امام حسین علیهم السلام است؛ که در روایت است که چون شب قدر می شود منادی از آسمان هفتم ندا می کند که حق تعالی آمرزید هر کسی را که به زیارت قبر امام حسین علیه السلام آمده که برای کسانی که توفیق آن زیارت را ندارند خوب است زیارت عاشورا با دو رکعت نماز زیارت بعد از آن خوانده شود.

بین شب های قدر و وجود سیدالشهداء علیه السلام پیوندی عجیب است روزی شخصی خدمت یکی از حضرات معصومین علیهم السلام سخن از شبهای مبارک رمضان و لیالی قدر به میان می آورد و از فضیلت آن از حضرت سؤال می کند. حضرت شروع به شمردن خصایص و فضایل شب قدر می نماید. شخصی در مجلس حضور داشت و با شنیدن آن آه حسرتی کشید که چرا شب قدر را به غفلت گذرانیده است. حضرت به او رو کرد و فرمود: «پاداش تو از همه آن کسانی که دیشب (شب قدر) را تا صبح بیدار بودند و عبادت کردند بیشتر است؛ زیرا در آن شب تو آب نوشیدی و یاد از لب تشنه ابا عبداللّه کردی و گفتی: سلام بر حسین و لعنت بر قاتلان او. همین مسئله سبب شد که بهترین عبادت را در نامه عملت بنویسند» (حدیقة الشیعة، ص 508)

نهم : خواندن مناجات امیر المومنین علیه السلام در مسجد بزرگ کوفه ( مولای یا مولای ... ) که سیره سیدنا الاستاد علامه طهرانی رحمة الله علیه بر این بود.

دهم : ( قرآن بر سر گرفتن ) قرآن مجید را بگشاید و بگذارد در مقابل خود وبگوید : اَللّهُمَّ اِنّی اَسئَلُکَ بِکِتابِکَ المُنزَلِ وَ ما فیهِ اسمُکَ الاَکبَرُ و ، اَسماؤُکَ الحُسنی وَ یُخافُ وَ یُرجی اَن تَجعَلَنی مِن عُتَقائِکَ مِنَ النّار پس هر حاجت که دارد بخواند بعد قرآن را بر سر بگذارد و بگوید :اَللّهمَّ بِحَقِّ هذاالقُرآنِ وَ بِحَقِّ مَن اَرسَلتَه بِه وَ بِحَقِ کُلِّ مومنٍ مَدَحتَه ُ فیهِ وَ بِحَقِّکَ عَلَیهِم فلا اَحَدَ اَعرَفُبِ بِحَقِّکَ مِنکَ بعد ده مرتبه بگوید : بِکَ یا الله ده مرتبه : بِمُحَمَّدٍ ده مرتبه : بِعلیٍّ ده مرتبه : بِفاطِمَةَ ده مرتبه : بِالحَسَنِ ده مرتبه : بِالحُسَین ِ ده مرتبه : بِعلیّ بنِ الحُسین ده مرتبه : بِمُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ ده مرتبه : بِجَعفَر بنِ مُحَمَّدٍ ده مرتبه : بِموُسی بنِ جَعفَر ٍ ده مرتبه : بِعلیِّ بنِ عَلیٍّ ده مرتبه : بِعَلِیِّ بنِ مُحَمَّدٍ ده مرتبه : بِالحَسَنِ بنِ عَلِیٍّ ده مرتبه : بِالحُجَّةِ ( در هنگام بردن نام حجت بهتر است قیام کند ). و اینجا بود که می فرمودند: آثار استجابت دعا مشهود است و هر کس هر حاجتی دارد در نظر بگیرد.

سیره سیدنا الاستاد علامه این بود که در آخر قرآن به سر گرفتن و در همین حال قیام بعد از اندکی سکوت و توجه این دعا را می خواندند :

اللَّهُمَّ عَظُمَ الْبَلَاءُ وَ بَرِحَ الْخَفَاءُ وَ انْکَشَفَ الْغِطَاءُ وَ انقَطَعَ الرَّجَاء وَ ضَاقَتِ الْأَرْضُ وَ مُنِعَتِ السَّمَاءُ وَ أَنتَ المُستَعَانِ وَ إِلَیْکَ الْمُشْتَکَى وَ عَلَیْکَ الْمُعَوَّلُ فِی الشِّدَّةِ وَ الرَّخَاءِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ أُولِی الأَمرِ ألَّذِینَ فَرَضتَ عَلَینَا طَاعَتَهُم وَ عَرَّفتَنَا بِذَلِکَ مَنزِلَتَهُم فَفَرِّج عَنَّا بِحَقِّهِم فَرَجَا عَاجِلَا قَرِیبَا کَلَمحِ البَصَرَ أَو هُوَ أَقرَب یَا مُحَمَّدُ یَا عَلِیُّ یَا عَلِیُّ یَا مُحَمَّدُ اکْفِیَانِی فَإِنَّکُمَا کَافِیَای وَ انْصُرَانِی فَإِنَّکُمَا نَاصِرَای یَا مَوْلَایَ یَا صَاحِبَ الزَّمَانِ الْأَمَانَ الْأَمَانَ الْأَمَانَ الْغَوْثَ الْغَوْثَ الْغَوْثَ أَدْرِکْنِی أَدْرِکْنِی أَدْرِکْنِی أَلسَّاعَةَ أَلسَّاعَةَ أَلسَّاعَةَ أَلعَجَلَ أَلعَجَلَ أَلعَجَلَ یا أرحم الراحمین بمحمد و آله الطاهرین.) (مفاتیح الجنان)

لازم است نکته ای را تذکر دهم و آن اینکه برخی از مومنین و مومنات از قرآن های ناقص یا متاسفانه حتی از گوشی های همراهی که در آن قرآن وجود دارد برای قرآن سر گرفتن استفاده می کنند که باید عرض کنم: که هیچکدام از اینها صحیح نیست. آنچه که مستحب است روی سر گذاشت قرآن است و قرآن به 114 سوره که بین دو جلد قرار دارد اطلاق می شود و به جزواتی که شامل فقط برخی از سوره های قرآن است، دیگر حقیقتا قرآن گفته نمی شود.

یکی از اموری که سیدنا الاستاد بسیار با آن مخالف بودند همین تکه تکه کردن قرآن ها و استفاده از آن در ختم ها و مجالس ترحیم بود که به شدت از این عمل نهی میکردند و اصلا اجازه استفاده از آن را نمی دادند و می فرمودند این عمل خلاف سنت است قرآن را بخش بخش کردن خلاف ادب است و نوعی هتک حرمت است و ما چنین اجازه ای نداریم و چه اشکالی دارد که در مجالس از همین قرآن کامل استفاده شود و دیگر اینکه اصلا به آن قرآن صدق نمی کند.

و اما اینکه برخی از گوشی همراه استفاده می کنند یا همان قرآن های الکترونیکی، باید بدانند که اصلا به آن قرآن گفته نمی شود؛ قرآن به آن کلماتی گفته می شود که روی کاغذ نوشته یا چاپ شده باشد و عین خارجی باشد لذا شما به متن قرآنهای الکترونیکی می توانید بدون وضوء دست بزنید چون در حقیقت قرآن نیست. پس آثار قرآن را ندارد و در واقع انسان یک گوشی را روی سرش گذاشته نه قرآن را.

یازدهم : دعای، أَعُوذُ بِجَلالِ وَجْهِکَ الْکَرِیمِ‏ أَنْ یَنْقَضِیَ عَنِّی شَهْرُ رَمَضَانَ أَوْ یَطْلُعَ الْفَجْرُ مِنْ لَیْلَتِی هَذِهِ وَ لَکَ قِبَلِی ذَنْبٌ أَوْ تَبِعَةٌ تُعَذِّبُنِی عَلَیْهِ.

این دعا را شیخ کلینى در کتاب کافى از امام صادق علیه السّلام روایت کرده، که مستحب است در دهه آخر ماه رمضان در هر شب خوانده شود.

دوازدهم : دعای، اللَّهُمَّ أَدِّ عَنَّا حَقَّ مَا مَضَى‏ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ اغْفِرْ لَنَا تَقْصِیرَنَا فِیهِ وَ تَسَلَّمْهُ مِنَّا مَقْبُولا وَ لا تُؤَاخِذْنَا بِإِسْرَافِنَا عَلَى أَنْفُسِنَا وَ اجْعَلْنَا مِنَ الْمَرْحُومِینَ وَ لا تَجْعَلْنَا مِنَ الْمَحْرُومِینَ

حضرت صادق علیه السلام در هر شب از دهه آخر بعد از فرایض و نوافل این دعا را مى‏خواند و می فرمود: هر که این دعا را بخواند، حق تعالى تقصیرى که از او در ایام گذشته از ماه رمضان سر زده، بیامرزد و او را از معاصى در بقیه ماه حفظ می کند.

سیزدهم : خواندن دعای: اللَّهُمَّ إِنَّکَ قُلْتَ فِی کِتَابِکَ الْمُنْزَلِ‏ شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْءَانُ هُدًى لِلنَّاسِ وَ بَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَ الْفُرْقَانِ فَعَظَّمْتَ حُرْمَةَ شَهْرِ رَمَضَانَ بِمَا أَنْزَلْتَ فِیهِ مِنَ الْقُرْآنِ وَ خَصَصْتَهُ بِلَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ جَعَلْتَهَا خَیْرا مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ اللَّهُمَّ وَ هَذِهِ أَیَّامُ شَهْرِ رَمَضَانَ قَدِ انْقَضَتْ وَ لَیَالِیهِ قَدْ تَصَرَّمَتْ وَ قَدْ صِرْتُ یَا إِلَهِی مِنْهُ إِلَى مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی وَ أَحْصَى لِعَدَدِهِ مِنَ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ فَأَسْأَلُکَ بِمَا سَأَلَکَ بِهِ مَلائِکَتُکَ الْمُقَرَّبُونَ وَ أَنْبِیَاؤُکَ الْمُرْسَلُونَ وَ عِبَادُکَ الصَّالِحُونَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَفُکَّ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ تُدْخِلَنِی الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِکَ وَ أَنْ تَتَفَضَّلَ عَلَیَّ بِعَفْوِکَ وَ کَرَمِکَ وَ تَتَقَبَّلَ تَقَرُّبِی وَ تَسْتَجِیبَ دُعَائِی وَ تَمُنَّ عَلَیَّ [إِلَیَ‏] بِالْأَمْنِ یَوْمَ الْخَوْفِ مِنْ کُلِّ هَوْلٍ أَعْدَدْتَهُ لِیَوْمِ الْقِیَامَةِ إِلَهِی وَ أَعُوذُ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ وَ بِجَلالِکَ الْعَظِیمِ أَنْ یَنْقَضِیَ أَیَّامُ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ لَیَالِیهِ وَ لَکَ قِبَلِی تَبِعَةٌ أَوْ ذَنْبٌ تُؤَاخِذُنِی بِهِ أَوْ خَطِیئَةٌ تُرِیدُ أَنْ تَقْتَصَّهَا مِنِّی لَمْ تَغْفِرْهَا لِی سَیِّدِی سَیِّدِی سَیِّدِی أَسْأَلُکَ یَا لا إِلَهَ إِلا أَنْتَ إِذْ لا إِلَهَ إِلا أَنْتَ إِنْ کُنْتَ رَضِیتَ عَنِّی فِی هَذَا الشَّهْرِ فَازْدَدْ عَنِّی رِضًا وَ إِنْ لَمْ تَکُنْ رَضِیتَ عَنِّی فَمِنَ الْآنَ فَارْضَ عَنِّی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ یَا اللَّهُ یَا أَحَدُ یَا صَمَدُ یَا مَنْ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُوا أَحَدٌ و بسیار بگو یَا مُلَیِّنَ الْحَدِیدِ لِدَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلامُ یَا کَاشِفَ الضُّرِّ وَ الْکُرَبِ الْعِظَامِ عَنْ أَیُّوبَ عَلَیْهِ السَّلامُ أَیْ مُفَرِّجَ هَمِّ یَعْقُوبَ عَلَیْهِ السَّلامُ أَیْ مُنَفِّسَ غَمِّ یُوسُفَ عَلَیْهِ السَّلامُ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا أَنْتَ أَهْلُهُ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ وَ افْعَلْ بِی مَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ لا تَفْعَلْ بِی مَا أَنَا أَهْلُهُ. (مفاتیح الجنان)

چهاردهم : خواندن دعای: یَا مُولِجَ اللَّیْلِ فِی النَّهَارِ وَ مُولِجَ النَّهَارِ فِی اللَّیْلِ وَ مُخْرِجَ الْحَیِّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ مُخْرِجَ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ یَا رَازِقَ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا اللَّهُ یَا رَحِیمُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ لَکَ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى وَ الْأَمْثَالُ الْعُلْیَا وَ الْکِبْرِیَاءُ وَ الْآلاءُ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَجْعَلَ اسْمِی فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ فِی السُّعَدَاءِ وَ رُوحِی مَعَ الشُّهَدَاءِ وَ إِحْسَانِی فِی عِلِّیِّینَ وَ إِسَاءَتِی مَغْفُورَةً وَ أَنْ تَهَبَ لِی یَقِینا تُبَاشِرُ بِهِ قَلْبِی وَ إِیمَانا یُذْهِبُ الشَّکَّ عَنِّی وَ تُرْضِیَنِی بِمَا قَسَمْتَ لِی وَ آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ الْحَرِیقِ وَ ارْزُقْنِی فِیهَا ذِکْرَکَ وَ شُکْرَکَ وَ الرَّغْبَةَ إِلَیْکَ وَ الْإِنَابَةَ وَ التَّوْفِیقَ لِمَا وَفَّقْتَ لَهُ مُحَمَّدا وَ آلَ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلامُ (مفاتیح الجنان)

پانزدهم : کسب علم و همنشینی با اهل علم در این شب ها ممدوح است.

طبق آنچه در روایات آمده است یکی از بهترین اعمال در این شب ها و مخصوصا شب های قدر، تحصیل علم است؛ شیخ صدوق می گوید: مَن أَحیَی هَاتَینِ الّیلَتَین بِمُذَاکِرَةِ العِلمِ، فَهُوَ أفضَلٌ. کسی که این دو شب را با مذاکره علم إحیا بدارد، بهترین عمل را انجام داده است. (أمالی الصدوق، ص649)

 و خوب است که بعض اوقات این شب ها، به مطالعه کتاب های معرفتی و اخلاقی و مناقب اهل بیت و سیره، پرداخته شود

بیدار بودن تا اول طلوع آفتاب بر دریافت انسان به چندین برابر می افزاید

توسل و استغاثه در آخر شب قدر به ساحت امام زمان علیه السلام و توجه به دریای ولایت مطلقه کبرای آن حضرت بسیار مورد تاکید بزرگان است

به فرموده امام صادق علیه السلام روز شب های قدر هم در فضیلت و شرافت و قدر و قیمت، مانند شب آن است می فرمودند: لیلة القدر فی کل سنة و یومها مثل لیلتها؛ «شب قدر در هر سالی هست و روز آن مانند شبش نیکوست پس دستور است که فردای شب قدر که روز قدر محسوب می شود (از اذان صبح تا غروب) را به مراقبه و انجام عبادت گذاراند.

اللهم صل علی محمد و آل محمد و عجل فرجهم