برای اولین بار مستندات تاریخی زیارت پیاده بر اساس قرآن و روایات و سیره علما و حتی در سایر ادیان توسط استاد حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی بررسی شده و "بر مرکب إرادت" نام گرفته است. «بخش دهم» آن تقدیم می گردد.
بسم الله الرحمن الرحیم
کتاب بر مرکب إرادت، فرهنگ نامه زیارت با پای پیاده (۱۰ )
منبع: تالیف حجت الاسلام حاج شیخ محمد شاهرخ همدانی
بنیانگزار زیارت اربعین در قدما شیخ انصاری است
اما بنیان گذار اصلی سنت زیارت اربعین با پای پیاده که تا کنون دوام دارد شیخ الفقهاء و المجتهدین حضرت شیخ انصاری رحمة الله علیه است. (نجم ثاقب در احوال امام غایب علیه السلام، ص ۲۵)
ایشان این حرکت را به عنوان رسم و نمادی برای شیعیان معرفی کرد و بعد از ایشان هم شاگردان این سنت را محفوظ نگاه داشتند چنانکه ذکر شده مرحوم آخوند خراسانی (قده) نیز به همراه اصحابشان با پای پیاده به زیارت کربلا مشرف می‌شدند. (روح مجرد،ص ۵۵۳)
نقش میرزا حسین نوری در احیای زیارت پیاده اربعین
اما پس از مدتی به فراموشی سپرده شد ولی در نهایت توسط شیخ میرزا حسین نوری صاحب کتاب گرانسنگ مستدرک وسایل الشیعه مجددا احیا شد و به عنوان رسم و سنتی نیکو در میان شیعیان نشر یافت. (نجم ثاقب در احوال امام غایب علیه السلام، ص ۲6)
این عالم بزرگوار اولین بار در عید قربان به پیاده روی از نجف تا کربلا اقدام کرد که ۳ روز در راه بود و حدود ۳۰ نفر از دوستان و اطرافیانش وی را همراهی می کردند، محدث نوری از آن پس تصمیم گرفت، هر سال این کار را تکرار کند، ایشان آخرین بار در سال ۱۳۱۹ هجری با پای پیاده به زیارت حرم اباعبدالله حسین علیه السلام رفتند.
این اقدام زمینه ساز پیاده روی بسیاری از عاشقان اهل‌بیت و امام حسین علیه السلام شد. در راستای انجام این مراسم معنوی و روحانی برخی از علما و حتی مراجع تقلید نیز با پای پیاده به کربلا سفر کردند.
در آخرین سفرش به کربلا، به دلیل گرمای شدید هوا، غذاها فاسد شده بودند. شیخ میرزا «حسین نوری» و دیگر همراهانش همگی به دلیل خوردن غذای فاسد مسموم شدند. پس از بازگشت از زیارت به نجف، بر اثر بیماری شدید، در شب چهارشنبه 27 جمادی الثانی 1320 هجری دار فانی را وداع گفت و در حرم أمیرالمؤمنین علی علیه السلام دفن گردید.
هفت سال بعد نیز همسر مکرمه وی درگذشت. هنگامی که خواستند او را در کنار حضرت آیت الله العظمی شیخ میرزا «حسین نوری» دفن کنند، نبش قبر کردند و دیدند که جسد شیخ سالم و تازه است، گویا تنها چند ساعت از مرگ وی می گذرد.
اهتمام متأخّرین از علما بر سنت پیاده زیارت اربعین
تشرّف به کربلا با پای پیاده، تا زمان محدث نوری رحمة الله علیه بین طلاب و فضلای حوزه نجف رسم بود، ولی با وارد شدن اولین نوع از اتومبیل‌ها به منطقه، سفرهای کاروانی تعطیل شده و به دنبال آن، زیارت با پای پیاده نیز بسیار کمرنگ شد و به فراموشی سپرده شد. ولی پس از مدتی و با مطرح شدن آیت الله العظمی سید محمود شاهرودی رحمة الله علیه به عنوان یکی از اساتید و مدرسان با نفوذ معنوی حوزه نجف، به علت التزام و اصرار ایشان در پیاده رفتن به کربلا، مجددا مسئله پیاده رفتن به کربلا به عنوان یک سفر مقدس رایج شد و با توجه به این که در این سفر، بعضی از ایرانیان نیز گاهی اوقات، ایشان را همراهی می‌کردند، رفته رفته مردم عراق به این مسئله توجه نموده و این گونه سفرهای مقدس رواج یافت. (زندگی و مبارزات آیت الله العظمی سید محمود حسینی شاهرودی به روایت اسناد، ص ۴۱)
توصیه میرزا جواد آقا ملکی تبریزی درباره زیارت اربعین
از جمله افرادی که موفق به زیارت به پای پیاده بوده مرحوم میرزا جواد آقا ملکی تبریزی یکی از اولیای الهی و عرفای بالله و از مراجع عالیقدر جهان تشیع است که بارها با پای پیاده از عتبه علویه، رهسپار عتبه حسینی شده است.
ایشان درباره مراقبه و بزرگداشت روز اربعین حسینی می‌گویند: به هر روی بر مراقبه کننده لازم است که بیستم صفر (اربعین) را برای خود روز حزن و ماتم قرار داده بکوشد که امام شهید را در مزار حضرتش علیه السلام زیارت کند، هر چند تنها یک بار در تمام عمرش باشد، چنانکه حدیث شریف، علامت‌های مؤمن را پنج امر ذکر کرده است: ۵۱ رکعت نماز در شبانه روز، زیارت اربعین، انگشتر در دست راست کردن، پیشانی بر خاک گذاشتن و بلند بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ گفتن در نمازها.
سیره علما در زیارت پیاده در ایام زیارت مخصوصه
در عراق، از سالها پیش چنین رسم است که هیئتها، دستهها و کاروانهایی کوچک یا بزرگ، درایام خاصی از بصره، بغداد وعمدتا از نجف، برای زیارت کربلا پیاده حرکتمیکنند. به ویژه درایام زیارتی خاص مثل نیمه شعبان، اول رجب، ایام عاشورا و اربعین بیشتر و پرشکوه تر است و اغلب، راه کنار ساحل فرات را انتخاب میکنند که از نجف تا کربلا 18 فرسنگ است و چند روز طول می کشد.
دراین کاروانهای زیارتی پیاده، علمای بزرگ هم شرکت می‌کردند، همچون میرزای نایینی، آیة الله کمپانی، سید محسن امین، وبسیاری ازعلمای معاصر. دراین مسیر، دیدار با عشایر و فعالیتهای تبلیغی هم انجام یگرفت و شعارهایی هم مطرح میشد و روضه خوانی برگزار می گشت.
نقل است: مرحوم علامه امینی در زیارت هایی که به کربلای معلی داشته اند، براى کسب پاداش بیشتر، بارها مسیر بین نجف تا کربلا را با پای پیاده پیموده‌اند. (فرهنگ زیارت، محدثی جواد: ۶۷)
مرحوم سید محسن امین، در شرح حال خود مى نویسد:
در طول 10 سال و نیم که در نجف بودم، زیارتهاى مخصوصه عاشورا و عیدین (قربان و غدیر) و عرفه و اربعین، از من فوت نشد مگر اندکى. قبل از سفر پیش طلبکاران در بازار مىرفتم و حلیّت مىطلبیدم. و علاقه داشتم به پیاده زیارت کردن. گرچه ابتدا دشوار مىپنداشتم، ولى در اثر تجربه، دریافتم که آسان است. جماعتى هم از اهل «جبل عامل» و نجف و دیگران، به دنبال من مىآمدند و پیروى مىکردند. چندین بار پیاده به زیارت کربلا رفتم. (اعیان الشیعه، مرحوم سید محسن امین( 10 جلدى)، جلد 10، ص 359)
حاج آقا مصطفى خمینى رحمة الله علیه که از ارادتمندان و مراودین مرحوم حداد علیه الرحمه بودند، از کسانی بودند به پیاده روى کربلا در تمام زیارت هاى مخصوصه امام حسین علیه السلام مقیّد بود.
در سال معمولاً چند مناسبت بود (15 شعبان ، عرفه ، اربعین ، اوّل رجب ، نیمه رجب ) که مردم از نجف به کربلا پیاده مى رفتند و ایشان هر سال در چند مناسبت پیاده به کربلا مى رفتند.
گاهى مى شد که کف پاى ایشان تاوَل مى زد و خونابه از آن راه مى افتاد و کاملاً مجروح مى شد ولى باز به راه رفتن ادامه مى داد. (ویژه نامه روزنامه جمهورى اسلامى، تاریخ 1/ 8/ 63، مصاحبه با آیة الله فاضل لنکرانی)
تشرّف علامه طهرانی به کربلا دو بار با پای پیاده
حضرت علامه طهرانی رحمة الله علیه از زمره کسانی بودند که همراه عده ای از اولیای الهی و بزرگان از وادی علم و معرفت موفّق به زیارت پیاده ابی عبد الله الحسین علیه السلام بودند که در یکی از همین سفرها به وصال و دستگیری محروم حداد رضوان الله علیه نائل می شوند؛ علامه دراینباره می فرمایند:
در هر دو سفر (با پای پیاده)، حقیر در معیّت حضرت آیة الله حاج شیخ عبّاس قوچانى أفاضَ اللهُ علینا مِن رَحَماتِه و برکاتِه بودم، و ایضاً جناب محترم آیة الله مرحوم حاج شیخ حسنعلى نجابت شیرازى و جناب محترم حجّة الإسلام و المسلمین آقاى حاج سیّد محمّد مهدى دستغیب شیرازى اخوى کوچکتر مرحوم شهید دستغیب همراه بودند؛ و در سفر دوّم نیز یکى از طلّاب آشنا با آیة الله قوچانى به نام سیّد عبّاس یَنگَجى و یک نفر از ارادتمندان ایشان که از رجال و معاریف طهران بود مصاحبت داشتند.
توضیح آنکه این رَجُل معروف که حقّاً مردى با صفا و پاکدل و عاشق خاندان ولایت است و الحَمد لِلّه هم اینک در قید حیات است، در نجف اشرف که به عنوان زیارت تشرّف حاصل نموده بود، به فقید سعید آیة الله حاج شیخ عبّاس گفته بود: من میخواهم یک روز لباس عملگى در تن کنم و در آن هنگام که رواقها را چوب بست نموده و مشغول تعمیر و گچکارى و آینه کارى بودند، در میان عملهها بطور ناشناس وارد و مشغول کار شوم، از صبح تا به غروب آفتاب.
آیة الله حاج شیخ عبّاس که وصىّ رسمى مرحوم قاضى در امر طریقت و اخلاق و سلوک إلى الله هستند، وى را از این عمل منع کردند و فرمودند: شما یک مرد معروف و سرشناسى هستى، و این کار زیبا و نیکو را هر چه هم پنهان کنى بالاخره آشکارا خواهد شد و بر سر زبانها خواهد آمد؛ آنگاه غرور و عُجبى که احیاناً براى شما این عمل به بار مىآورد چه بسا ضررش بیشتر از منافع این عمل پسندیده باشد. و من اینطور صلاح مىبینم که شما به عوض این نیّت خیر، اینک که ایّام زیارتى مخصوصه نیمه شعبان است پیاده با ما به کربلا مشرّف شوید! این کار را کسى نمىفهمد؛ تازه اگر هم بفهمد، مثل آن عمل سرو صدا ایجاد نمىکند و عواقب وخیم روحى براى شما ندارد (روح مجرد، ص: 23)
ممانعت حزب بعث از زیارت پیاده اربعین
سفر پیاده تا کربلا، به مرور زمان در عراق گسترش بسیاری پیدا کرد و در مناسبت‌های مختلف، زائران امام حسین علیه السلام از سراسر این کشور، به سمت کربلا حرکت کرده و با پای پیاده مسیر شهرشان تا کربلای معلی را می‌پیمودند و در بین آن مناسبت‌ها، پیاده‌روی اربعین از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود. با روی کار آمدن دولت بعث عراق، حکومت با این مسئله برخورد نموده و بسیاری از زائرین پیاده را اسیر و اعدام کرد و این مراسم مذهبی را به تعطیلی کشانید.
در ایام حکومت بعثیها، پیاده روی های پر شکوه برای زیارت اربعین، آن هم از طریق جاده غیر رسمی کنار فرات، رنگ مبارزه و مخالفت با رژیم عراق هم به خود می گرفت و یک بار هم در ایام اربعین حسینی در سال 1397 ه.ق به درگیریهای سخت میان نیروهای بعثی با انقلابیون شیعه و کاروانهای زیارتی در طول راه و در حرم اباعبدالله الحسین علیه السلام انجامید و کشتهها ومجروحان بسیاری داد، و به«اربعین خونین» معروف شد. (انتفاضة صفرالاسلامیه)
تدوام سنت با شکوه زیارت اربعین با پای پیاده
بعد از سقوط صدام، عشق حسینی، دلباختگان امام حسین علیه السلام را به سمت خود کشانده و دوباره این سنت حسنه و ارزشمند را برپا کرده است. شیعیان و عاشقان سالار شهیدان، در مناسبت های مختلف، مخصوصا در اربعین حسینی، بسیار پرشورتر از قبل، از شهرها و کشورهای مختلف، به سمت کربلا روانه شده، قدم در مکان گام‌های اسیران کربلا قرار داده و مسیرهای منتهی به شهر کربلا را با پای پیاده می‌پیمایند.
این سنت بقدری گسترده شده است که علی الصفار، سخنگوی حرم مطهر حضرت عباس علیه السلام در گفتگو با شبکه جهانی الکفیل (شبکه رسمی حرم عباسی) آمار زائرین پیاده در سال ۱۴۳۵ ه. ق را بیش از ۱۸ میلیون اعلام کرد.
ادامه دارد